Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Szczególną rolę spełniało w tym względzie referendum ludowe. W liście
NKW PSL do CKW PPS z 22 II 1946 r. zwracano uwagę, że przed wyborami
należałoby, podobnie jak we Francji,zasięgnąć przez referendum ludowe opinii
obywateli na temat zmian konstytucyjnych. Idea została podchwycona przez
przywódcow PPR. Z formalnym wnioskiem w tej sprawie wystąpili jednak
socjaliści. Sama idea referendum została uzgodniona przez R. Zambrowskiego
z J. Cyrankiewiczem już w połowie marca. Rada Naczelna PPS przyjęła ją 1 IV
1946 r., a Centralna Komisja Porozumiewawcza 5 IV. Stopniowo kształtowano
treść pytań. Na posiedzeniu KRN wniosek przedstawił premier Osóbka-
Morawski. Popierali go przedstawiciele innych ugrupowań. W imieniu PPR
występowali: Kliszko, Berman, Bieńkowski, Sokorski; w imieniu PSL - Bań-
czyk, w imieniu PPS - Cyrankiewicz. Dyskusja miała bardzo ostry charakter.
Bańczyk postulował, by wybory do sejmu przeprowadzono 28 lipca.
27 IV 1946 r. KRN uchwaliła ustawę o głosowaniu ludowym, a w nastę-
pnym dniu o przeprowadzeniu głosowania ludowego. Ustalono, że przed
zarządzeniem wyborów do sejmu zostanie przeprowadzone głosowanie ludowe,
w którym wyborcy udzielą odpowiedzi na 3 pytania:1) czy jesteś za zniesieniem
senatu? 2) czy chcesz utrwalania w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego
zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi
gospodarki krajowej z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywat-
nej; 3) czy chcesz utrwalenia zachodnich granic państwa polskiego na Bałtyku,
Odrze i Nysie Łużyckiej?
107
Referendum wv_znaczono na dzień 30 VI 1946 r. Prawo udziału
v głosowaniu mie:li wszvscy oby21 roku życia.
Na stanowisko Głównego Komisarza Wyborczego powołano prezesa Sądu
NajwvższCgU X'acława Barcikowskiego (SD).
Przystąpienie do referendum było dla partii rządzących uzasadnieniem
d cyzji o odroczeniu wy'borów; pozwalało też rozwinąć szerszą agitację na
rz cz bloku. Fakt ten w trudnej sytuacji stawiał PSL. Liczyło ono już 800 tys.
człunków'. Część przywódców krytykowała Mikołajczyka za jego stanowisko
w sprawie bloku wvborczego. Powstała opozycja, której przewodzili: zięć
Minca Edw-ard Bertold, inż. Bronisław Drzewiecki i Tadeusz Rek. W czasie
posiedzenia Rady Naczelnej PSL w' dniach 26 - 27 V 1946 r. wystąpili ono
z oficjalną kr 'tvką linii i'\ likołajcz 'ka i wezwali, by członkowie PSL
głosowali
Z.raz z innymi partiami "3 razy tak". Większość RN odrzuciła ten postulat.
Na 116 biorącydzeniu członków RN 13 osób głosowało
w duchu opozy'c -jnym. Ustalono, że PSL 'eźmie udział w referendum (3
członkó z- b ło za bojkotem) wzvw ając sw'ych zwolenników do głosowania
"nie" na pvtanie pi rwsze i "tak" na dwa pozostałe. Chodziło o to, by poprzez
tę dcmonstrację e - 'kazać odrębne stanowisko i pokazać siłę PSL.
\X' t j svtuacji opoz .cjoniści 7 VI 1946 r. zaczęli wydawać własne pismo,
ty'godnik "Now'< \X'yzwolenie". W związku z tym 14 czerwca zostali oni
-vkluczcni z PSL i działali dalc,j pod nazwą PSL "Nowe Wyzwolenie"
(Bertold, Drze iecki, K. I anowski i Rek). Byli oni wspierani przez PPR
i PPS i szeroko reklamo 'ani, mino to szerszych w'pływów nie zdobyli. ?7 VI
1946 r. przeprowadzili Zjazd i ukonstytuowali się.
Większv w łom uczvniły i PSL represje. Kilkuset czynnych działaczy
aresztowano w'yłączając ich z kampanii politycznej. 13 V 1946 r. zawieszono
działalność Zarządów Po 'iatowych PSL w Grójcu i Włoszczowej,
a ' początku czer vca - i' Augustowie, Pułtusku, Suwałkach, Szczecinku,
i' lipcu - ' Cie:szl'nie. Ludzi aresztowanych zwalniano na ogół bez procesu
po
rcfercndum. Wubec szykan kierownictwo PSL poczuło się zmuszone do
odwołania obchodów święta ludowego (połączonego z 50 rocznicą powstania
ruchu ludo ego).
O popularności Mikołajczyka świadczył fakt zorganizowania wielkiej
manifestacji na jego cześć w Szczecinie przeprowadzonej 14 IV 1946 r. z okazji
obchodów 1 rocznicy' wyzwolenia miasta. Demonstrowała głównie młodzież
harcerska. Manifestacje 3 majowe przekształciły się w manifestacje an-
tvrządowej opozycji. W Krakowie studenci demonstrowali przeciw PPR.
Rząd natomiast, szukając popularności, 6 VI 1946 r. wydał dekret
o zniesieniu świadczeń rzeczowych na wsi, podwyższono pensje urzędników
i nauczvcieli, podniesiono premie za wykonanie planów produkcji prze-
mysłowej. Prowadzono nie przebierającą w środkach kampanię propagan-
dową. Przeciwników polity'cznych mieszano z błotem. Wzywano do głosowa-
nia "
mura
kilkui
S
4 par
admii
prop
Stron
dy-
P:
"
tak'
"Wic
nych
nega
Mas
karte
stani
pow
kam
i w2
108
nia "3 razy tak". Napisy tej treści, wymalowane białą farbą lub smoł na
murach domów, parkanach i chodnikach, trudne były do usunięcia jeszcz i u
kilkunastu latach.
Sytuacja była bardzo skomplikowana. Do głosowania "3 razy tak" wzywały
4 partie bloku rządzącego (PPR, PPS, SL, SD). Miały one do dyspozycji
aparat
administracyjny państwa, wojsko, służbę bezpieczeństwa. Duży udział w akcji
propagandowej brały organizacje młodzieżowe (ZWM, OM TUR, ZMD).
Stronnictwo Pracy dzieliło się na dwie orientacje. Grupa Felczaka i Wi-
dy-Wirskiego popierała PPR, natomiast grupa Popiela - Mikołajczyka i PSL.
Przywódcy PSL wzywali do głosowania "nie" na pierwsze pytanie oraz
"tak" na drugie i trzecie. Popierał ich Związek Młodzieży Wiejskiej RP
"Wici" i grupa Popiela w SP. Natomiast większość ugrupowań konspiracyj-
nych, z SN na czele, wzywała do bojkotu referendum lub głosowania
negatywnego na wszystkie trzy pytania.
Szczególną rolę wśród opozycji spełniała inteligencja twórcza i studenci.
Masy pracujące miast sympatyzowały z PPR i PPS.
"Trudno przewidzieć - pisał ambasador Reale - co stanie się, jeżeli
liczba
kartek zawierających odpowiedź "tak" na wszystkie trzy pytania będzie
stanowiła tylko słabą większość. Gdyby jednak większość ta była bardzo
poważna, to według powszechnego przekonania Mikołajczyk rozpocząłby
kampanię przeciwko wynikom referendum utrzymując, że zostały sfałszowane