Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
ród³o: GUS (dane z ró¿nych lat) oraz obliczenia autora.
55
Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych
syndrom okrelany jako shortageflation (Kolodko i McMahon 1987), czyli
inflacja zasobowo-cenowa (Ko³odko 1986b i 1990). W rezultacie wzrost sko-
jarzony by³ z trwa³ym stanem nierównowagi (Kornai 1986). W warunkach
etatystycznej gospodarki i centralnego planowania alokacja kapita³u i towarów
czêsto przybiera³a formy i kierunku odmienne, ni¿ oczekiwa³y tego w³adze.
Po trzecie, mimo wysokiej stopy wzrostu produkcji poziom ¿ycia nie
poprawia³ siê wystarczaj¹co szybko. Socjalistyczny model rozwoju opiera³
siê na ekspansji przemys³u ciê¿kiego i rozleg³ych inwestycjach, przez co
wzrost konsumpcji by³ z regu³y wolniejszy. Ze wzglêdu na cykliczny charak-
ter wzrostu wystêpowa³y tak¿e fluktuacje tempa wzrostu konsumpcji, które
najsilniej zaznacza³y siê w zestawieniu z wysokoci¹ nak³adów inwestycyjnych.
Zbyt wolny wzrost poziomu ¿ycia powodowa³ rosn¹ce niezadowolenie spo-
³eczne, które z kolei hamowa³o wzrost gospodarczy. Czynnik ten w po³¹-
czeniu z uci¹¿liwymi niedoborami czy nawet shortageflation t³umaczy, dla-
czego stan zaburzonej równowagi przenosi³ siê równie¿ na system spo³ecz-
no-polityczny, choæ skala wzrostu wcale nie by³a niska.
Po czwarte, wyczerpane zosta³y ekstensywne czynniki wzrostu. Na prze-
strzeni 40-lecia tempo rozwoju coraz wyraniej spada³o po pocz¹tkowym (lata
50.) okresie szybkiego wzrostu. Dzia³o siê tak mimo tego, ¿e inwestycje ros³y
szybciej ni¿ ³¹czna wielkoæ produkcji, co pokazuje, i¿ znów wbrew oczeki-
waniom rz¹dów spada³a efektywnoæ inwestycji. Wzrost wydajnoci pracy
stawa³ siê coraz wolniejszy i pod koniec lat 80. coraz bli¿sze stawa³o siê
widmo stagnacji, w 1989 roku ca³kiem ju¿ realne. W ten sposób rozmywa³y
siê perspektywy wzrostu gospodarczego i zanim tendencja wzrostowa mog³a
powróciæ, nast¹pi³o za³amanie produkcji na nieoczekiwanie wielk¹ skalê, co
nast¹pi³o wraz z rozpoczêciem transformacji i towarzysz¹cej jej recesji.
Co wiêcej, zanim uda³o siê doprowadziæ do stabilizacji finansowej, na-
st¹pi³ wybuch otwartej inflacji na wielk¹ skalê. Tak wiêc zainteresowane stabili-
zacj¹ i wzrostem gospodarki wchodz¹ce w fazê ustrojowej transformacji prze-
sz³y z typowej dla dogorywaj¹cego systemu centralnego planowania choroby
wspó³istnienia niedoborów z inflacj¹ przy równoczesnej tendencji do stagna-
cji (shortageflation) do choroby wspó³istnienia bezrobocia z inflacj¹ przy rów-
noczesnej tendencji do spadku produkcji, czyli slumpflacji (Ko³odko 1992a).
56
Wielka transformacyjna depresja Rozdzia³ IV
Po pi¹te, proces zmniejszania dystansu wobec krajów bardziej rozwi-
niêtych wystêpowa³ ju¿ w gospodarce centralnie planowanej. Szczególnie we
wczeniejszych latach pañstwa na relatywnie ni¿szym poziomie rozwoju (na
przyk³ad Bu³garia czy Rumunia) rozwija³y siê du¿o szybciej ni¿ pañstwa
ciesz¹ce siê stosunkowo wy¿szym poziomem produkcji, a zatem tak¿e wy¿sz¹
stop¹ ¿yciow¹ (na przyk³ad Wêgry lub by³a Czechos³owacja). To samo zjawi-
sko wystêpowa³o w by³ym ZSRR, gdzie republiki kaukaskie i rodkowoazja-
tyckie rozwija³y siê wyranie szybciej ni¿ wschodnioeuropejskie, jak równie¿
(choæ w mniejszym stopniu) w by³ej Jugos³awii, gdzie biedna Macedonia
wykazywa³a wy¿sz¹ stopê wzrostu ni¿ bogata S³owenia (Tabela 2).
Tabela 2
Przeciêtna stopa wzrostu PMN (produktu materialnego netto)
w gospodarkach centralnie planowanych w latach 195089
pierwsza faza ostatnia faza
1950-89
pierwszego
ostatniego
cyklu
cyklu
Rumunia**
8,2
17,0
5,4
Bu³garia*
6,9
>10,0
5,2
Polska
6,7
9,8
3,9
ZSRR
6,5
16,0
3,3
NRD
5,9
18,0
3,3
Wêgry**
5,0
9,3
1,6
Czechos³owacja
4,8
10,0
2,4
* Przeciêtna z lat 1953-89,
** Przeciêtna z lat 1951-89.
ród³o: Obliczenia autora w oparciu o dane roczników GUS (ró¿ne lata).
Tamte procesy wzrostu, z wszystkimi ich s³abociami, stanowi¹ swoiste
historyczne t³o wstrz¹su, jakim musia³ byæ dla zaanga¿owanych w wielk¹
transformacjê spo³eczeñstw wieloletni spadek dochodu narodowego po koñ-
cowym upadku systemu centralnego planowania.
Transformacyjna recesja trwa³a od trzech lat w najkorzystniejszym przy-
padku, to jest w Polsce (od po³owy 1989 do po³owy 1992), do dziesiêciu
57
Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych
lat w przypadku najmniej korzystnym, czyli na Ukrainie (od roku 1990 do
1999). W Polsce PKB zmniejszy³ siê w tamtym okresie o prawie 20 pro-
cent, a nastêpnie zacz¹³ w zró¿nicowanym tempie wzrastaæ. Na Ukrainie
natomiast spad³ on a¿ o ponad 60 procent, a wzrost rozpocz¹³ siê po d³ugo-
trwa³ej transformacyjnej depresji dopiero w roku 2000.
Jedynie trzy kraje (Polska w 1996 roku, S³owenia w 1998 i S³owa-
cja w 1999 roku) zdo³a³y w ci¹gu dziesiêciu lat odtworzyæ poziom pro-
dukcji sprzed transformacji. W roku 2000 pu³ap ten przekroczy³y wresz-
cie tak¿e Wêgry i Albania. Na drugim krañcu spektrum znajduj¹ siê kra-
je, w których sytuacja z tego punktu widzenia wygl¹da jeszcze gorzej ni¿
na Ukrainie. W Gruzji i Mo³dawii PKB w 2000 roku siêga³ ledwie 1/3
poziomu z roku 1989, a w kolejnych dwu krajach by³ego ZSRR utrzymy-