Jak można usprawiedliwić przyjęcie jednego bądź drugiego rodzaju determinizmu? Na pewno nie przez odwołanie się do ontologii...

Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.

Może ona pokazać, że każdy fenomen ma przyczy­nę, ale nie że przyczyna ta jest fenomenem. Także logika nie może dostarczyć usprawiedliwienia dla zasady determinizmu. Wreszcie nie może ona być również ustalona indukcyjnie, po­nieważ jest założona w każdej indukcji. W tych oto prostych uwagach leży punkt ciężkości tzw. problemu indukcji i wystar­czają one, aby pokazać, że każda próba transformacji indukcji w dedukcję przez przyjęcie nowych przesłanek jest skazana na niepowodzenie.
To samo dotyczy drugiego rodzaju determinizmu. Nie mamy ani ontologicznej, ani logicznej, ani indukcyjnej podstawy dla założenia, że możliwe są tylko hipotezy wzięte przez nas pod uwagę. Przeciwnie, wiemy z doświadczenia, że wiele innych hi­potez jest także możliwych.
Uwagi te potwierdzają to, co już powiedzieliśmy o determi­nizmie: nie istnieje most między indukcją a dedukcją, w każ­dym razie nie w formie dodatkowych przesłanek.
Niektórzy metodologowie, aby jeszcze o tym krótko wspom­nieć, próbowali ustalić to połączenie w inny sposób. Twierdzili mianowicie, że indukcja wtedy zmienia się w dedukcję, gdy odpowiedni fenomen po prostu inaczej się zdefiniuje. Jako przykład weźmy diament i załóżmy, że dotąd był on zdefinio-
122 _____________METODY REDUKCYJNE____________
wany przez trzy własności: A, B i C. Załóżmy także, że ktoś spalił jeden lub dwa diamenty, tak jak to uczynił Lavoisier, i widzi, że ze spalenia powstał tlenek węgla (CO), stąd też twierdzi, że każdy diament składa się z węgla. Jak twierdzenie to da się usprawiedliwić? Po prostu tak, że nowo znalezioną własność, bycie z węgla, doda się do już znanych własności ABC: “diamentem" ma się od teraz nazywać, zgodnie z nową definicją, każde ciało, które posiada własności ABC i dodat­kowo nowo odkrytą własność bycia z węgla. Jeżeli to założy­my, wtedy dedukcyjnie wynika, że diament musi zawsze składać się z węgla.
Od razu jednak widać, że tego rodzaju czysto konwencjonal­na metoda nie wchodzi poważnie w rachubę w naukach przy­rodniczych. Wprawdzie da się ona konsekwentnie przeprowa­dzić, ale pozostawia bez odpowiedzi pytanie, dlaczego ABC ma zawsze występować z nowo odkrytą własnością. Konwencja nie jest prawem przyrody, a nauka wymaga poważniejszych uzasadnień.
Indukcja i system. Gdy przyjrzymy się bliżej, jak rzeczywiś­cie wygląda praktyka w naukach przyrodniczych, wtedy do­strzeżemy, że decydującym czynnikiem w formułowaniu praw jest zupełnie coś innego niż założenia Milla, mianowicie pro­stota praw i ich wzajemne związki w systemie aksjomatycznym. Na czym związki te polegają, pokażemy na prostym przykła­dzie. Jeżeli wie się, że wszyscy ludzie urodzeni przed określo­nym rokiem już umarli, wtedy wystarcza to do sformułowania hipotezy, że wszyscy ludzie w ogóle są śmiertelni. Hipoteza ta stanie się jednak jeszcze o wiele bardziej przekonywająca, je­żeli dodatkowo wie się — z innych indukcji — że wszyscy lu­dzie są kręgowcami i że wszystkie kręgowce są śmiertelne. W ten sposób hipoteza ta nie jest tylko indukcyjnie osiągnięta w oparciu o zdania obserwacyjne, lecz także wyprowadzona z ogólnego prawa, a to znacznie ją wzmacnia. Aksjomatyczny związek z innymi prawami i z całością określonego systemu naukowego jest w każdym wypadku czynnikiem, który istotnie powiększa wiarygodność hipotezy. Według niektórych metodo­logów jest on nawet koniecznym warunkiem transformacji hipotezy w prawo, według innych jedyną racją dla przyjęcia hi­potezy w naukach przyrodniczych. Wprawdzie to ostatnie sta­nowisko jest z pewnością przesadne, lecz nie da się zaprzeczyć, że aksjomatyczny związek między prawami odgrywa ważną rolę w akceptacji hipotez.
._________________._____INDUKCJA_________________ 123
Niekiedy jednak używa się także hipotez, które nie znajdują się w takich relacjach; są to tzw. hipotezy robocze, których w związku z tym nie nazywa się “prawami". Posługuje się nimi, o ile jest to celowe dla zbadania określonej, ograniczonej dziedziny. Tak np. znany etnolog P. W. Schmidt skutecznie posługiwał się w swoich badaniach materializmem historycz­nym jako hipotezą roboczą, chociaż sam stwierdził, że nie ist­nieje żaden szerszy system, w związku z którym mogłaby ona być używana.
Reguła prostoty. Drugie zwyczajowe założenie funkcjonu­jące w trakcie formułowania praw można przedstawić następu­jąco: jeżeli wiele hipotez wyjaśnia dane zdanie, należy wybrać najprostszą z nich. Reguła ta jest konieczna, aby w sytuacji, w której dana jest nieskończona klasa możliwych hipotez, móc je zredukować do jednej. To, że nieskończona klasa hipotez często może być obecna, da się pokazać na następującym przy­kładzie. Rozważamy trzy punkty na płaszczyźnie, które mają reprezentować trzy zdania obserwacyjne (np. dotyczące ciśnie­nia jakiegoś gazu w zamkniętej przestrzeni) i szukamy krzy­wej, na której mogą leżeć. Funkcja matematyczna odpowiada­jąca tej krzywej będzie hipotezą wyjaśniającą. Widać od razu, że istnieje nieskończona klasa takich krzywych. Rysunek poka­zuje tylko kilka przykładów.

W rym wypadku wybierzemy na pewno ostatnią krzywą, mia­nowicie prostą, ponieważ jest najprostsza.
Streszczenie. Interpretacje filozoficzne. Streszczając możemy powiedzieć, że do stosowania indukcji jakościowej konieczne są przynajmniej cztery postulaty: postulat determinizmu, po­stulat zamkniętego systemu, postulat związku między prawami i postulat prostoty. Odpowiednio do tego dadzą się sformuło-
124 _____________METODY REDUKCYJNE__________________