Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Pajor, Psychologia archetypów…, s. 109-110.
siebie i innych. Tenże, Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni 22 Tamże, s. 104.
i mitów, PIW, Warszawa 1994.
91
Nr 1 (1) 2011
Kultura i Wychowanie
A. Walczak, O symbolu w kulturze...
stępująco: „Jeden promień dotyka zjawiska, które
Adama. I dlatego Adam to nie tylko jednostkowa
jest zmysłowo dane lub co najmniej może być
nazwa jednostki ludzkiej, jest to także nazwa
zmysłowo, bezpośrednio odczute. Drugi promień
pewnej ludzkiej sprawy, określenie ludzkiego
zdąża w kierunku czegoś, co nie jest i nie może
dramatu. Adam to także ja. […] Historia Adama
być bezpośrednio dane. Jest to zarazem wskaź-
znaczy coś więcej, niż historia Adama, znaczy
Rozprawy filozoficzno-historyczne
nik potencjalny. Między tym, co aktualnie dane,
historię, w której każdy z nas przechodzi przez
a tym, co potencjalnie wskazane, zachodzi jakaś
jakiś upadek, jakąś pokusę i ma doświadczenie
więź podobieństwa, mniejsza lub większa ana-
obcości na tym świecie”27. (tenże, s. 164).
logia”25. Przywołując myśl Ingardena, Tischner
Symbole mają charakter dwoisty – biegunowy.
podkreśla, że znaczenia symboliczne odznaczają
Nie są prostymi odbiciami obiektywnej rzeczywi-
się dwoma wskaźnikami kierunkowymi: wie-
stości, lecz objawiają sposób bytu (strukturalne
lopromiennością i potencjalnością26. Wskaźnik
prawa rządzące światem), wymykający się bez-
wielopromienny wskazuje na kilka przedmio-
pośredniemu doświadczeniu28. Symbole często
tów, które do nas mówią o sobie, potencjalny
przekazują nam prawdę, której nie da się zbadać
wskazuje na przedmioty lub ich aspekty, które
empirycznie, poprzez bezpośrednie doświad-
w danej chwili są jeszcze nieokreślone. Dzięki tym
czenie. Dlatego myślenie obrazowe, jakim jest
wskaźnikom możliwa jest ewolucja znaczeniowa
myślenie symboliczne, zyskuje uzasadnienie tam,
symboli, jak i każdorazowa ich interpretacja.
gdzie poznanie rozumowo-pojęciowe nie ma już
Znaczenie symbolu w jego wieloznaczeniowości
dostępu. Jedną z najskrytszych „modalności bytu”
jest niezmienne. Zmienia się jego rozumienie.
(w tym i mnie samego jako bytu) – by użyć okre-
Człowiek może doświadczać symbolu poprzez
ślenia Eliadego – jest zasada doświadczania prze-
jego znaczenie. Można zaryzykować stwierdzenie:
ciwieństw, odsłaniająca zazwyczaj jego aspekt
poprzez własne rozumienie znaczenia/znaczeń
i pozytywny, i negatywny. Przez przeciwieństwo
symbolu. I, jak pisze Tischner, doświadczenie
nie należy jednak rozumieć wykluczania się,
symbolu to odsłanianie jego kolejnych znaczeń,
lecz raczej odmienne sposoby funkcjonowania
wyjście poza to, czym jest jako naoczność, w zna-
psyche w różnych jej sferach. Jak pisze Jung: „Nie czeniu jako pewien obraz: „Wymieńmy przykła-ma bowiem żadnej rzeczywistości, w której nie
dowo niektóre symbole ze Starego Testamentu:
tkwiłaby jakoś opozycyjność”29. A wynika to
mówimy na przykład Adam. Czy chodzi tylko
z przyjęcia założenia, że wszystko, co ludzkie,
o zwyczajnego człowieka, o jednostkę, która żyła
jest względne, a polaryzacja treści symboli jest
w jakimś ogrodzie i doznała takich a nie innych
właśnie tego wyrazem. Ten charakter symboli
przygód? Nie. Kiedy wmyślamy się w los Adama,
ujawniają przede wszystkim symbole uniwersal-
czujemy, że w tym losie wypisany jest także
ne. Dla Lurkego biegunowość bytu ujawnia się
los każdego z nas. Mamy uczestnictwo w losie
27 Tamże, s. 164.
25 J. Tischner., W kręgu myśli hermeneutycznej [w:] Tenże (red.), Filozofia 28 M. Eliade, Sacrum, mit, historia. Wybór esejów, Wydawnictwo współczesna, Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy, Kraków 1989, s. 190.
Naukowe PWN, Warszawa 1993.
26 Tamże, s. 202.
29 C.G. Jung za: K. Pajor, Psychologia archetypów…, s. 188.
92
Nr 1 (1) 2011
Kultura i Wychowanie
A. Walczak, O symbolu w kulturze...
w symbolice, której główna treść koncentruje
Interpretacja
się wokół stawania się i przemijania, światła
jako droga dostępu do znaczenia symbolu
i ciemności, dobra i zła. Lurker pisze: „Cechą
O ile znaki możemy tworzyć – genetycznie są
charakterystyczną wszystkich prawdziwych
zależne od naszej woli i wiedzy o nich – o tyle
symboli jest ich podwójna wartościowość; mogą
Rozprawy filozoficzno-historyczne
symbole możemy jedynie interpretować. Znaczy to,
przemieszczać się z jednego bieguna znacze-
że zakodowany w symbolu sens staje się dostępny
niowego na drugi. Do symbolu pasuje jak ulał
dopiero po odkodowaniu. Może to nastąpić w spo-
sformułowanie Louisa Sebastiiena Merciera: „Les
sób bezpośredni na drodze intuicji lub w sposób
extrêmes se touchent” („skrajności przyciągają
pośredni, jakim jest podjęcie refleksji. W obu przy-
się”). Najgłębszy byt jest naj aśniejszym światłem,
padkach dochodzi do tego samego – interpretacji
a zarazem nieprzeniknioną ciemnością. Według
poprzez dotarcie i uczestniczenie w sensie ukry-
tradycji kościelnej siedem jest liczbą grzechów
tym33. Według Ricoeura każdy symbol odkrywa
śmiertelnych, ale zarazem także sakramentów.
i otwiera jakąś prawdę o człowieku34. Nie jest on
[…] Wszelka symbolika krystalizuje się wokół
nigdy zamknięty w swej interpretacji, dlatego
biegunów bytu; wokół stawania się i przemi-
i ujawniająca się prawda jest zawsze ograniczona.
jania, światła i ciemności, dobra i zła”30. Takim
To, co symboliczne, polega na niekończącej się
symbolem uniwersalnym, czy też (jak określa go
grze odsłaniania i skrywania. Obok odsłaniania
Jung) archetypem – jest symbol „Wielkiej Matki”
i w związku z nim pozostaje w symbolu to, co dla
lub „Wielkiej Bogini”31. Jego aspekt pozytywny
nas jest przesłonięte i zakryte. Gadamer, w kon-
to ujawnienie źródła wszelkiego życia i cyklicz-
tekście analizy dzieła sztuki, podkreśla, że w spo-
ności – narodzin, śmierci i odradzania się życia
tkaniu z czymś symbolicznym zawsze zachodzi
ludzkiego i całego życia na ziemi. Wyraża również