Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
(IX)
Ciekaw� wizj� rozb�ysk�w pojawiaj�cych si� na tle ciemnego miasta zanurzonego we mgle i nocy przynosi tak�e VI utw�r.
P�noc - ksi�yc - mg�a...
Ulica bez ruchu... �wiat�o latar� drga, (VI)
W tej mrocznej przestrzeni oko obserwatora zauwa�a kr�tkotrwa�e b�yski - oto dom "Mrugnie �wiat�em [...] / Jak okiem zaspanem", to zn�w "b�y�nie twarz / W oknie kamienicy". Zn�w wi�c metaforyka dosy� ciekawa i nowatorska. Taki jest tak�e pomys� kompozycyjny ca�ego utworu, kt�ry pokazuje rejestracj� obrazu widzianego z g�ry, z perspektywy "lotu ptaka". Zabieg ten nie wydaje si� przypadkowy. Miasto ogl�dane poprzednio z pozycji przechodnia, a zarazem uczestnika panuj�cego tam ruchu i rozgardiaszu, teraz dopiero okazuje sw�j ogrom oraz, paradoksalnie, znikomo�� i efemeryczno�� jednocze�nie. Migocz�ce w oknach �wiat�a daj� przecie� wra�enie zgromadzenia w jednym miejscu rzesz ludzi. Jednak�e spowijaj�ce przestrze� "mg�y / Opalowo--bia�e" wch�aniaj� w siebie ca�e miasto. Zatracaj� si� kontury, nie mo�na rozpozna� kszta�t�w i linii budynk�w, a z wysoko�ci lec�cego ptaka ten kolos, jakim wydawa� by si� mog�o miasto, zdaje si� by� zaledwie... "k�aczkiem waty". Taka konstatacja jest nieco ironiczna, obna�aj�c mit wielko�ci i pot�gi miasta; z drugiej za� strony - pojawia si� w tym stwierdzeniu nuta goryczy - daje si� w niej wyczu� wra�enie jakiej� pustki - tak duchowej (wata
102
JOANNA ZAJKOWSKA
PEJZA� MIASTA W STROFACH ULICZNYCH W. GOMULICKIEGO
103
w licznych frazeologizmach j�zyka potocznego oznacza nico��, rzecz bez warto�ci, substytut), jak te� fizycznej - wyobcowanie ' cz�owieka w przestrzeni miejskiej. Gomulicki zn�w buduje ciekaw� struktur� - ot� w owym k�aczku waty "tkwi� miliony dusz"! Taka metafora musi przywodzi� na my�l skojarzenie z pude�kiem porcelanowych b�d� szklanych drobiazg�w chronionych wat� przed zniszczeniem; daje jednak efekt podw�jny o potencjale konotacji przeciwstawnych: bezpiecze�stwa i wyizolowania. Warto zwr�ci� jeszcze uwag� na konstrukcj� omawianego wiersza. Mamy tu do czynienia z "dozowaniem" spostrze�e�, budowaniem opisu ogl�da-] nia miasta przypominaj�cym filmowy zabieg "odjazdu kamery" -od szczeg�u (latarnie, ulica) do pe�nego planu (panoramy) -obj�cia ca�ej przestrzeni miasta. Peer Hultberg opisuje u�ycie por�wnywalnych efekt�w w Pr�chnie40. Zdaniem badacza, w ten| spos�b autor pragnie pokazywa� doznania w takiej kolejno�ci, w jakiej si� one stopniowo kszta�tuj� w �wiadomo�ci obserwatora.
Co wi�cej - i na to tak�e zwraca uwag� Hultberg w innymi miejscu swego wywodu - nie mamy w tym utworze informacji co do podmiotu obserwuj�cego - w centrum zainteresowania staje ogl�dany pejza� miejski, a nie ten, kto tego ogl�du dokonuje41. Dochodzi wi�c do swoistej depsychologizacji obrazu i skupienia si� na przekazaniu wra�e� czysto wzrokowych. W moim przekonaniu zjawisko to wymaga g��bszej analizy - w niekt�rych miejskich wierszach Gomulickiego mo�na poczu� jak�� bezosobowo�� prezentowanej przestrzeni, subtelne "znikanie" czy roztapianie si� podmiotu w pejza�u aglomeracji.
40 H u 1 t b e r g, dz. cyt.
41 Do�� zaskakuj�ce jest pojawienie si� w ko�cowych partiach utworu "za-p�nionego ptaka", kt�ry zdaje si� by� jedynym podmiotem dokonuj�cym obser- � wacji!
Ma marginesie, warto tu mo�e zauwa�y�, �e ten ciemnob��kitny, szaro-mglisty pejza� Gomulickiego z punktowymi �wiat�ami okien i zapalonych latarni przypomina obrazy i szkice malarzy warszawskich tamtego okresu, m.in. Franciszka Kostrzewskiego, p��tna W�adys�awa Podkowi�skiego czy Aleksandra Gierymskiego (np. Pos�g Matki Boskiej Passawskiej na Krakowskim Przedmie�ciu czy Widok na Solec z ulicy Czerniakowskiej, o zmroku).
Jak ju� wspomina�am, latarnie gazowe to nie tylko element o�wietlenia - w pejza�u miejskim tak przecie� naturalny i konieczny. U Gomulickiego �wiat�o tych lamp zmienia si� jednak w element znacz�cy - nigdzie bowiem nie pojawia si� bez warto�ciuj�cych okre�le�: "gaz po�yska oczami ��tymi" (I), wida� "gazu jaskraw� �un�" (III). Pami�taj�c o analizie zagadnienia latarni w nowelistyce Gomulickiego, dokonanej przez Ew� Ihnatowicz42, musz� stwierdzi�, �e w Strofach ulicznych ten element miejskiego pejza�u ma skojarzenia raczej pejoratywne. W artykule Gomulicki, Prus i latarnie uliczne autorka, na podstawie analizy nowelistyki Fantazego, stwierdza, �e chocia� w jego utworach czu� nostalgi� za starymi latarniami olejowymi, to jednak nowoczesne, gazowe o�wietlenie miasta sprawia, �e "przechodzie� czerpie otuch� z jasno�ci i pewno�ci ich �wiat�a"43. Wi�cej nawet: w utworze Przy gwiazdach Ewa Ihnatowicz odnajduje obraz z�otego oka latarni, "kt�rego opieku�czo�� skojarzy� si� mo�e czytelnikowi z opatrzno�ci�"44. W omawianym tu cyklu poetyckim prezentowanie latar� zdaje si� przypomina� Zorz� porann� Baudelaire'a z Kwiat�w z�a, gdzie budz�cemu si� porankowi i wschodz�cemu s�o�cu
{
42 E. Ihnatowicz, Gomulicki, Prus i latarnie uliczne, [w.] Wiktor Gomulicki. Problemy tw�rczo�ci i recepcji (w 150. rocznic� urodzin), red. J. Roho-zi�ski, Pu�tusk 1999, s. 115-126.
43 Tam�e, s. 122.
44 Tam�e, s. 123.
102
JOANNA ZAJKOWSKA
w licznych frazeologizmach j�zyka potocznego oznacza nico��, rzecz bez warto�ci, substytut), jak te� fizycznej - wyobcowanie cz�owieka w przestrzeni miejskiej. Gomulicki zn�w buduje ciekaw� struktur� - ot� w owym k�aczku waty "tkwi� miliony dusz"! Taka metafora musi przywodzi� na my�l skojarzenie z pude�kiem porcelanowych b�d� szklanych drobiazg�w chronionych wat� przed zniszczeniem; daje jednak efekt podw�jny o potencjale konotacji przeciwstawnych: bezpiecze�stwa i wyizolowania. Warto zwr�ci� jeszcze uwag� na konstrukcj� omawianego wiersza. Mamy tu do czynienia z "dozowaniem" spostrze�e�, budowaniem opisu ogl�dania miasta przypominaj�cym filmowy zabieg "odjazdu kamery" -od szczeg�u (latarnie, ulica) do pe�nego planu (panoramy) -[ obj�cia ca�ej przestrzeni miasta. Peer Hultberg opisuje u�ycie por�wnywalnych efekt�w w Pr�chnie40. Zdaniem badacza, w ten spos�b autor pragnie pokazywa� doznania w takiej kolejno�ci, w jakiej si� one stopniowo kszta�tuj� w �wiadomo�ci obserwatora.
