16 Powyższe odsetki odnoszą się, rzecz jasna, do kontyngentu rekrutów chrześcijan...

Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.

17 Tablica opublikowana w Mydlarski 1930, s. 325 pozwala wyliczyć średnie bez żołnierzy najniższych
(150−153 cm), ale obrazuje ona całą populację 48 tys. żołnierzy z różnych regionów II Rzeczypospolitej.
Z mojego punktu widzenia istotne było wyodrębnienie żołnierzy z terenów byłego Królestwa Polskiego,
dlatego wolę korzystać z opublikowanych w Mydlarski 1925, s. 576−577 średnich dla poszczególnych woje−
wództw.
18 Zestawienie według wzrostu zob. Mydlarski 1930, tablica 1, s. 325, w tym wśród 46 chrześcijan osoby
te stanowiły 1,64%, a wśród 1918 Żydów aż 8,9%.
132
przy założeniu obowiązywania niższych wymagań komisji poborowych. Z obliczeń
tych wynika, że gdyby norma rosyjska była podobna do późniejszej normy polskiej, to
średni wzrost kontyngentu rekrutów w latach 1905−1908 wynosiłby 165,4 cm zamiast
faktycznej średniej równej 165,6. Jest to zapewne szacunek zbyt duży, bowiem część
z popisowych mierzyła mniej niż 150 cm i nie zostałaby zakwalifikowana do szere−
gów Wojska Polskiego. Nie ma jednak możliwości dalszego precyzowania oszaco−
wania.
Tak więc przeciętny wzrost ogółu rekrutów armii rosyjskiej z lat 1905−1908
pochodzących z powiatów, które następnie znalazły się w granicach II Rzeczy−
pospolitej, po przeszacowaniu z uwagi na niższą granicę wzrostu w Wojsku Polskim
oceniam na 165,4 cm. Dla żołnierzy z lat 1921−1923, po wykonaniu omówionych
powyżej zabiegów uzyskuję następujące rezultaty: wzrost żołnierzy chrześcijan wynosił
165,3 cm, Żydów –162,8, a zatem średni wzrost całego kontyngentu, z uwzględnie−
niem Żydów – 165,0 cm19. Różnica przeciętnych jest więc nieznaczna i wynosi 0,4 cm.
Trzeba jednak pamiętać, że oba kontyngenty różnią się pod względem wieku, a więc
obliczona różnica jest różnicą minimalną. W kontyngencie rekrutów z lat 1905−1908
osoby liczące 22 i 23 lata stanowią 8,1% ogółu. Strukturę według wieku żołnierzy
Wojska Polskiego ilustruje tablica IV.4.
Lat
Chrześcijaniew %
Żydzi
w %
poniżej 21
1,36
0,27
21
29,41
31,95
22
36,62
38,63
23
24,44
26,64
powyżej 23
8,08
2,50
Tablica IV.4. Struktura wedle wieku żołnierzy polskich mierzonych w latach 1921−1923 w %.
Źródło: Mydlarski 1925, s. 538.
Odmienności w strukturze wieku powodują zawyżenie średniego wzrostu żołnierzy
z lat 1921−1923 ponieważ trzeba liczyć się z dorastaniem w wieku 22−23 lata. Dziś,
przy lepszych warunkach bytowych zjawisko to nie występuje, natomiast w czasach
dawniejszych dorastanie po 20 roku życia było zjawiskiem naturalnym. Potwierdzają
to badania Józefa Majera nad poborowymi w Galicji w latach 70−tych XIX wieku,
Kosieradzkiego w powiecie miechowskim i Tołwińskiego w lubartowskim20. W przy−
padku włościan miechowskich stających do poboru w latach 1899−1903 dorost w 22
roku życia wynosił średnio 0,86 cm, a w 23 roku życia − 0,56 cm. W przypadku Żydów
przyrosty obliczono dla trzydziestolecia 1874−1903. Były one mniejsze niż u Polaków
i wynosiły odpowiednio 0,48 i 0,32 cm21. Nie posiadam danych dotyczących dynamiki
19 Przeciętny wzrost rekrutów chrześcijan obliczam jako sumę iloczynów średniego wzrostu poszcze−
gólnych województw i odsetków jakie stanowili pochodzący z nich żołnierze w kontyngencie 1905−1908.
I tak: 0,0580*166,1+0,2418*165,8+0,2554*165,0+0,2118*164,8+0,2329*165,4=165,31 cm.
Wzrost całego kontyngentu: 0,8842*165,31+0,1158*162,8=165,02.
20 Majer, 1878, s. 3−34; Majer 1879, s. 3−27; Majer 1880, s. 3−22; Kosieradzki 1905, s. 267−270;
Tołwiński 1902, s. 327−331.
21 Kosieradzki 1905, s. 268, 270.
133
wzrastania powyżej 23 i poniżej 21 roku życia, ale niewielkie odsetki żołnierzy w tym
wieku nie wpłyną znacząco na ostateczny rezultat.
Jeśli zastosować dane miechowskie o dorastaniu do żołnierzy polskich, to śred−
nia wzrostu dla chrześcijan 21−letnich wyniesie 164,3 cm, a dla Żydów 162,3 cm. Tym
samym średnia ogólna zmniejszy się do 164,1 cm22. Chcąc obliczyć średni wiek 21−let−
niego rekruta kontyngentu 1905−1908 należy uwzględnić, że 8,1% z nich liczyło 22 i 23
lata. Nowa średnia wyniesie więc 165,3 cm23. Różnica między dwoma przekrojami
chronologicznymi urasta w ten sposób do 1,2 cm. Liczbę tę traktuję jako maksymalne
odzwierciedlenie strat w biologicznym standardzie życia spowodowanych warunkami
życiowymi okresu wojny i okupacji.
Stwierdzone powyżej obniżenie się przeciętnego wzrostu rekrutów w granicach
od 0,4 do 1,2 cm nabiera właściwego znaczenia dopiero po zestawieniu z przebiegiem
trendu sekularnego. Minimalna szacowana strata oznacza cofnięcie się w standardzie
życia ocenianym przez pryzmat wzrostu o około 10 lat, maksymalna natomiast oznacza
powrót do stanu z 1882 roku. Straty te były konsekwencją chronicznego niedożywienia
w okresie pokwitania żołnierzy Wojska Polskiego zmierzonych w latach 1921−1923.
Warto zaznaczyć, że straty wywołane przez wojnę nie okazały się trwałe, bowiem
zostały z naddatkiem zniwelowane już w końcu lat dwudziestych. W latach 1927/1931
średnia dla poborowych wszystkich wyznań urodzonych w latach 1906−1909 wynosiła
165,9, a dla rekrutów z kategorią A 167,124.
Dokonane powyżej oszacowanie można zestawiać z danymi zebranymi przez
Komisję Antropometryczną PAN dla osób w wieku 25−30 lat. Danych tych należy
jednak używać ostrożnie, bowiem każdy rocznik reprezentowany jest przez próbę liczącą
niewiele ponad 100 osób i to w dodatku bez określenia jej składu etnicznego. Wynika