Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Dwustronne sojusze podlegają aktualnie rewizji i są zastępowane układami o współpracy i dobrym sąsiedztwie. Doty-
223
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA
czy to zwłaszcza państw byłego Związku Radzieckiego, Czech, Słowacji i Węgier. Polska podpisała już traktat o współpracy i solidarności z Francją (kwiecień 1991 roku). Francja jest dla nas ważnym partnerem politycznym w Zachodniej Europie. Oczywiście nie ma jednak mowy o powrocie do systemu sojuszy, jakie mieliśmy w latach dwudziestych i trzydziestych. Szczególne znaczenie mają dla nas stosunki z Niemcami i leżącymi w europejskiej części nowymi państwami powstałymi z byłego ZSRR.
3. Polska wobec Zachodu i Wschodu
Miejsce Polski w Europie jest określone m.in. jej geopolitycznym usytuowaniem, a jednocześnie układem sojuszów oraz powiązań po-lityczno-społecznych i gospodarczych.
Położenie geograficzne Polski w środku Europy sprawia, że charakter rozwoju wewnętrznego państwa, jego sojusze zewnętrzne i cała polityka zagraniczna były i będą istotnym elementem układów ogólnoeuropejskich. Leżąc na linii ekspansywnych zmagań Rosji i Niemiec, Wschodu i Zachodu, była poddawana wielorakim oddziaływaniom i naciskom ze strony obu sąsiadów. Najtragiczniejsze były sytuacje, kiedy Polska była słaba, a interesy obu potęg współgrały ze sobą kosztem interesów Polski. Skutki takich sytuacji kończyły się katastrofalnie - utratą przez Polskę własnej państwowości.
Położenie geograficzne Polski między dwoma wielkimi żywiołami narodowymi - niemieckim i rosyjskim - nie uległo oczywiście zmianie. Geopolityczne aspekty tego położenia podlegają jednak licznym modyfikacjom.
Geopolityczne usytuowanie Polski wobec sąsiadów zmieniło się radykalnie wskutek rozpadu systemu jałtańsko-poczdamskiego i głębokich przeobrażeń społeczno-politycznych. Wymaga to od Polski prowadzenia polityki starannie przemyślanej i skrupulatnie realizowanej. Polityka wobec sąsiadów powinna być pozbawiona emocji i resentymentów i kształtować się na racjonalnych przesłankach dotyczących interesu narodowego.
Według oficjalnych enuncjacji rządu polskiego stosunki z naszymi zachodnimi i wschodnimi sąsiadami chcemy rozwijać na tych samych zasadach. W stosunku do naszych sąsiadów powinniśmy prowadzić politykę „jednakowej bliskości", przeciwstawnej beckowskiej polityce
224
TERESA KEGEL, TERESA ŁOŚ-NOWAK
„równego dystansu", realizowanej w innych warunkach. W ramach koncepcji budowy wspólnej Europy tak realizowana polityka powinna stać się pomostem między Wschodem i Zachodem.
W stosunkach politycznych Polski i Niemiec dopracowano się nowych powiązań traktatowych. 14 listopada 1990 roku podpisany został w Warszawie traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy, a 17 czerwca 1991 roku podpisano w Bonn umowę o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Obie umowy po ratyfikacji weszły w życie. Oba traktaty kończą etap budowy podstaw wspólnych interesów i tworzą prawnopolityczne przesłanki dla porozumienia i pojednania. Traktat o granicy powstał w wyniku zjednoczenia Niemiec, i jest prawnie powiązany z umową o zjednoczeniu, czyli traktatem o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec, podpisanym 12 września 1990 roku przez cztery mocarstwa oraz dwa państwa niemieckie. W interesie Polski leżało, aby wraz ze zjednoczeniem była jasność i jednoznaczność w sprawie granic, i taki cel został osiągnięty.
Ważne znaczenie dla stosunków ogólnoeuropejskich, subregional-nych i bilateralnych ma umowa z 17 czerwca 1991 roku. Oba państwa podkreśliły chęć kształtowania swych stosunków w duchu przyjaźni i dobrego sąsiedztwa. W rozwoju swych stosunków, a także w sprawach pokoju, bezpieczeństwa i współpracy w Europie postanowiły kierować się demokratycznymi zasadami prawa międzynarodowego. W traktacie tym ujęta została wola Niemiec podjęcia aktywnych działań na rzecz torowania drogi dla Polski do współpracy europejskiej. Traktat ma także wymiar subregionalny, przyczynia się do włączenia Niemiec do współpracy środkowoeuropejskiej.
Trzecia sfera oddziaływania traktatu to szeroka regulacja stosunków bilateralnych. Tematem regulacji stały się m. in. problemy mniejszości narodowej, głównie niemieckiej, której zgodnie z normami międzynarodowymi przyznano wiele uprawnień (posługiwanie się językiem ojczystym, zakładanie własnych instytucji, reprezentacja w organach władzy itp.).
Na tle zawartych porozumień rozwinęła się w Polsce (także w Niemczech) ożywiona dyskusja. W Polsce zwraca się uwagę na pominięcie w traktacie granicznym odwołania się do postanowień układu poczdamskiego, jako źródła dla ustalenia przebiegu granicy zachodniej oraz rezygnacji z określenia przebiegu granicy, zadowalając się po-
225
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA
L
twierdzeniem istniejącej granicy. W związku z tym powstały obawy, że brak precyzyjnego określenia przedmiotu umowy międzynarodowej może stać się podstawą do odmiennych interpretacji treści traktatu.
W odniesieniu natomiast do drugiego traktatu (z 17.06.1991 r.) razi brak jakiegokolwiek sformułowania dotyczącego problemu zadośćuczynienia dla polskich ofiar III Rzeszy. W kwestii mniejszości narodowych zwraca uwagę jednostronne modelowe ujęcie organizowania się mniejszości niemieckiej w Polsce. Brak jest w umowie podobnego modelu dla obywateli polskich przebywających w Niemczech na stałym pobycie.
Stosunki Polski ze wschodnimi sąsiadami to nie tylko sprawa bilateralnych powiązań między państwami, ale cała ogromna sfera stosunków międzynarodowych ogólnoeuropejskich i subregionalnych, uwikłanych w przeobrażenia społeczno-gospodarcze i polityczne zachodzące w Polsce i na terytorium byłego ZSRR.
Konsekwencje rozpadu Związku Radzieckiego są trudne do przewidzenia. Najbardziej spektakularnym skutkiem rozpadu jest sukcesja jego mocarstwowości przez Rosję. Obawy budzi możliwość przejścia do narodowej i imperialnej tradycji polityki rosyjskiej. Rosja ma mocne atuty w postaci zaplecza surowcowego (główny światowy producent gazu ziemnego, rudy cynku itd.) oraz potencjału militarnego strategiczno-jądrowego (95% ładunków strategicznych znajduje się na terenie Rosji).
Rozpad Związku Radzieckiego może być dla Polski źródłem niekonwencjonalnych zagrożeń: surowcowych, demograficznych, ekologicznych i militarnych.