Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Szybkowski, Kariera Miko³aja Cebulki z Czechowa w s³u¿bie wielkiego
ksiêcia Witolda (1407-1430), w: W³adcy, mnisi, rycerze. Pod redakcj¹ B. Œliwiñ-
skiego, Gdañsk 1996, s. 300,307.
93
rych by³a mowa. Na rozpatrzenie zas³uguj¹ jeszcze dwie
sprawy: rola ambicji Witolda w „burzy koronacyjnej" i Wi-
told a korona litewska. Jeœli chodzi o pierwsz¹ sprawê, to
czêsto traktuje siê rezygnacjê wielkiego ksiêcia z przyjêcia
polskiej korony za dowód, ¿e Witold nie kierowa³ siê ambi-
cj¹ i ¿¹dz¹ korony królewskiej dla siebie318. Wydaje siê, ¿e to
twierdzenie nie jest przekonuj¹ce. Witold by³ bowiem cz³o-
wiekiem, o wielkiej ambicji i ambicja odgrywa³a du¿¹ rolê
w jego ¿yciu. W omawianym wypadku nie móg³ jednak
przyj¹æ korony polskiej nie tyle z powodu braku czy nad-
miaru ambicji, ile z przyczyn moralnych. By³a to bowiem
rzeczywiœcie „niemoralna propozycja Polaków"319.
Z kolei druga sprawa: Witold a korona litewska. Jeszcze
w koñcu XIX w. Theodor Schiemann, a za nim A. Sarnes,
zwrócili uwagê na skutki przyjêcia korony polskiej przez
Witolda320. Przyjêcie tej korony mog³o udaremniæ plany wiel-
kiego ksiêcia, które zmierza³y do utworzenia samodzielnej
i niezale¿nej od Polski Litwy. Tak wiêc po³¹czenie Litwy
i Polski pod hegemoni¹ tej ostatniej ugruntowa³oby „element
polski" w tym zwi¹zku. Podobny tok rozumowania przyjêli
te¿ historycy litewscy. Najpierw Jonas Lappo (tj. Iwan £ap-
po, dawny historyk rosyjski, mieszkaj¹cy wówczas w Pra-
dze) wskaza³ na odmiennoœæ celów polskich i Witoldowych
w sprawie koronaqi32!. Polacy chcieli wiêc „w najl¿ejszy spo-
sób" zrealizowaæ inkorporacjê Litwy do Polski i zaspokoiæ
ambicjê Witolda. Z kolei ten ostatni nie móg³ oddaæ Litwy za
koronê polsk¹, jak to uczyni³ swego czasu W. Jagie³³o. Witold,
zostawszy królem Litwy, móg³ marzyæ o przy³¹czeniu Polski
do... Litwy. W sumie wielki ksi¹¿ê troszczy³ siê nie o swoj¹ s³a-
wê, lecz o sprawy pañstwowe Litwy322. Pogl¹d ten nie by³ spe-
cjalnie oryginalny, poniewa¿ ju¿ dawno J. Caro og³osi³, ¿e „nie
318 J. Lappo, op. cit., s. 64; J. Nikodem, op. cit, Cz. 1, s. 167. Wed³ug J. Ca-
ro (op. cit., T. 3, s. 617) gdyby motywem dzia³ania Witolda by³a pró¿noœæ, to
mia³ okazjê, by j¹ zaspokoiæ
319 V. Gid¿iunas, op. cit., s. 269.
320 A. Sarnes, op. cit., s. 143 przyp. 5.
321J. Lappo, op. cit., s. 66.
322 Tam¿e, s. 64.
I1
94
dla siebie Witold chcia³ Królestwa, lecz dla swego kraju"
(1869)323. Zreszt¹ i przed tym niemieckim historykiem podob-
nie s¹dzili inni badacze. Tytu³em przyk³adu mo¿na zacytowaæ
J. I. Kraszewskiego, który wskaza³, ¿e g³ównym motywem po-
stêpowania Witolda nie by³a jego ambicja („¿¹dza korony"),
lecz „mi³oœæ kraju" (tj. Litwy)324.
Wspomniane tu twierdzenie J. Caro zosta³o skrytykowa-
ne przez A. Prochaskê w jego m³odzieñczej pracy o zjeŸdzie
³uckim325. Badacz ten wskaza³ na to, ¿e powy¿szy s¹d nie ma
¿adnego uzasadnienia w Ÿród³ach. S¹d J. Caro zosta³ przezeñ
uznany za „zamiar separacyjny", a Witold nie mia³ takiego
zamiaru. A. Prochaska nie omieszka³ jednak dodaæ, ¿e boja-
rzy litewscy myœleli jednak o tym, o czym œwiadczy jedna
wzmianka w Ÿródle krzy¿ackim326. Oceniaj¹c powy¿sze po-
gl¹dy, mo¿na siê zgodziæ z tym, ¿e twierdzenie J. Caro nie
ma umocownia w Ÿród³ach i jest oczywistym uogólnieniem,
nie odpowiadaj¹cym stanowi faktycznemu.
Podobne pogl¹dy do J. Caro i I. Lappy mieli póŸniejsi hi-
storycy litewscy i niemieccy. Tak wiêc J. Pfitzner wskaza³, ¿e
Witoldowi nie tyle chodzi³o o koronê królewsk¹ dla siebie,
ile o przekszta³cenie Litwy w Królestwo327. Stanowisko to
umotywowa³ fragmentem z listu Witolda do wielkiego mi-
strza z 3 paŸdziernika 1429 r., a wiêc zaraz po przyjêciu pol-
skich pos³ów328. W liœcie tym Witold wyrazi³, ¿e W. Jagie³³o
„nie ¿yczy nam naszej korony w naszym kraju". Oceniaj¹c
ten s¹d, nale¿y najpierw ogólnie stwierdziæ, ¿e ¿aden cytat
wyjêty z kontekstu nie mo¿e byæ dowodem, przes¹dzaj¹cym
o prawdziwoœci jakiegoœ s¹du. Zaœ w omawianej sprawie na-
le¿a³oby zanalizowaæ ca³¹ dzia³alnoœæ Witolda w zakresie je-
go koronacji i potem spróbowaæ okreœliæ motywy jego postê-
powania. Tymczasem sam cytat z listu wielkiego ksiêcia jest
323 J. Caro, op. rit., T. 3, s. 609.
324 J. I. Kraszewski, op. cit, s. 344.
325 A. Prochaska, Zjazd..., s. 195.
326 Tam¿e, s. 190,384.
327 J. Pfitzner, op. cit., s. 267.
328 CEV nr 1383, s. 868.
95
na tyle ogólny, ¿e nie mo¿e byæ podstaw¹ do wniosku, jak to
uczyni³ J. Pfitzner.
Nie tylko ten badacz niemiecki by³ tego zdania o Witol-
dzie. Ju¿ J. K. Kochanowski nie pozostawi³ w¹tpliwoœci, ¿e
wielkiemu ksiêciu „o ideê Litwy chodzi³o", a nie o zaspoko-
jenie w³asnej ambicji329. Tym umotywowa³ ten badacz Wito³-
dow¹ odmowê przyjêcia iorony polskiej. Mo¿na jeszcze za-
cytowaæ pogl¹dy Z. Ivinskisa na tê sprawê. Jego zdaniem,
Witold nie patrza³ na koronê królewsk¹ jako na sprawê oso-
bist¹330. Dlatego te¿ nie przyj¹³ korony polskiej i zacz¹³ siê
przygotowywaæ do koronaq'i na króla Litwy. Stanowisko to
mo¿na uznaæ za panuj¹ce w historiografii litewskiej331. Z ko-
lei stanowisko historiografii polskiej jest bardziej zró¿nico-
wane, co przedstawiono wy¿ej. Ostatnio J. Nikodem uzna³,
¿e Witoldowi nie chodzi³o o w³asne wyniesienie, lecz o po-
zycjê Litwy332.
W sumie nale¿y stwierdziæ, ¿e stosunek Witolda do korony
litewskiej nie jest tak jednoznaczny. Chodzi o odpowiedŸ na
pytanie, jakimi motywami kierowa³ siê on w zabiegach o koro-
nê? Czy by³y to tylko motywy osobiste (ambiqa, duma), czy
moralne (czy mo¿na zdobyæ koronê „po trupie" swego kuzy-
na?), czy wreszcie „narodowo-pañstwowe" (patriotyczne)?
W tym ostatnim wypadku chodzi o d¹¿enie Witolda do utwo-
rzenia Królestwa Litewskiego jako suwerennego i niepodleg³e-
go pañstwa. Ten ostatni motyw jest najtrudniejszy do ustalenia.
Trudno jest udowodniæ, ¿e by³ to najwa¿niejszy motyw dzia³a-
nia Witolda oraz okreœliæ jego rolê w porównaniu z ambicj¹
i dum¹ Witoldow¹. Zatem wydaje siê, ¿e wszystkie z wymie-
nionych motywów odegra³y swoj¹ rolê w postêpowaniu Witol-
da. Nie nale¿y te¿ chyba nadmiernie eksponowaæ roli motywu
„narodowo-pañstwowego", bior¹c pod uwagê ówczesny stan
œwiadomoœci narodowej i etap rozwoju pañstwa litewskiego
(monarchia wczesnofeudalna).
329 J. K. Kochanowski, op. cit, s. 201.
330 Z. Ivinskis, Vytauto..., s. 334.
331
Przyk³adowo: B. Dundulis, op. cit, s. 89; Z. Kiaupa, J. Kiaupiene,