Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Zrozumienie myśli Pascala utrudnia tu jego język:
esprit i raison oznaczają dla niego jednakowo
zdolność rozumowania, z góry skazany na
niepowodzenie wysiłek udowodnienia wszystkiego,
aż po pierwsze zasady, podczas gdy to dopiero
umożliwiałoby prawidłowe rozumowanie i
dowodzenie".
8 Dosłownie według rękopisu Pascala. W
większości wydań potraktowano to jako lap-sus i
pisano: „nie posiadający zegarka", dzięki czemu
cały fragment nie budził wątpliwości. Chevalier
przywraca oryginalne brzmienie tekstu z
następującym, niezbyt jasnym komentarzem:
„Niewykluczone, że Pascal przeciwstawia
konwencjonalnym regułom rozumowanie, które
obchodzi się bez nich i opiera się na zaufaniu do
zegarka".
9 Por. Montaigne, Próby, 3, 8. Niżej odsyłacze do
Prób oznaczono tylko nazwiskiem: Montaigne, po
którym następuje numer księgi i rozdziału.
10 Odtworzono charakterystyczny układ gra-
ficzny rękopisu. Należy go odczytywać pionowo,
Z jednej strony pierwsza, dana z góry, jest jedność,
" a wielość jest wtórna, z drugiej strony
cechą pierwotną, konstytutywną jest wielość, a
jedność jest tylko jednością harmonii lub analogii,
urzeczywistniającą się później w powinowactwach
między rzeczami w istocie odmiennymi. Takie
powinny być nauki i sztuka, jeśli mają one być
zgodne z naturą.
11 Por. Montaigne, 2, 37.
12 Ta liczba mnoga odnosi się do Montaigne'a (2,
10; 2, 31), a bardziej jeszcze — do kawalera de
Merę, który, podobnie jak Pascal, ganił Cy-cerona za
wszystko, co wykracza poza prostą i czystą
naturalność, za wszystko, co jest tylko
pompatycznością i blichtrem.
13 Horacy, Poetyka, 447—448: „Obetnie pre-
tensjonalne ozdoby". Por. przedmowę do Epi-
grammatum delectus ex omnibus tum veretibus tum
recentioribus Poetis (...) Port-Royal 1659.
14 Aluzja do pretensjonalnego panegirycznego
sonetu d'Andilly'ego Na piorun, co uderzył obok
Ludwika XIII, i „uszanował jego laury".
15 „Odezwałeś się bardziej jak poeta niż jak
człowiek." (Petroniusz, Satyryki, 90, 3.)
16 Honnete homme (u Boya najczęściej: „godny
człowiek") — wzorzec osobowy skupiający w sobie
różne cechy, zależnie od środowiska i czasu. W XVII
w. w kołach arystokratycznych honnete homme — to
przede wszystkim człowiek dobrze urodzony,
starannie wychowany, gładki w obejściu, taktowny,
dyskretny, odznaczający się dobrym smakiem,
inteligentny, błyskotliwy w rozmowie,
wszechstronnie oczytany, lecz nie popisujący się
ostentacyjnie swą wiedzą jak „pedant". Słowem, jest
to człowiek, który posiadł „sztukę podobania się" na
dworze i w salonach i „celuje we wszystkim, co
powabne i przystojne''. Do najbardziej znanych
„teoretyków" tak pojętej honnetete należał znajomy
Pascala kawaler de Merę (De la vrai honnetete,
Lettres). Jego wpływ widoczny jest we fragm. 39— —
42, lecz fragm. 82 może pod tym względem budzić
pewne wątpliwości. Nicolas Faret, autor dzieła
L'honnete homme ou Vart de plaire a la cour (1630)
reprezentuje nieco bardziej „mieszczan-
PRZYPISY 68—79
443
442
PHZYIPSY 40—67
ski" punkt widzenia, gdyż żąda zalet nie tylko
towarzyskich, ale i moralnych, a na koniec — cnót
chrześcijańskich. Z bogatej bibliografii przedmiotu
można polecić: M. Magendie, La Politesse
mondaine et les theories de l'honnetete en France
au XVII6 siecle, Paris b.d.; M. Ossow-ska, Ethos
rycerski i jego odmiany, Warszawa 1973, s. 134—
140.
17 „Byle nie zanadto."
18 Honnete homme.
19 Gilberte Perier w następujących słowach
zapisanych na odwrocie folio 443 (por. fragm. 147)
określa poglądy Pascala na problemy wymowy:
„Sposób pisania Epikteta, Montaigne'a i Salomona z
Tulcji jest najpraktyczniejszy, najlepiej wraża się
w pamięć i utrwala w niej; najczęściej też bywa
cytowany, ponieważ cały składa się z myśli
dotyczących potocznych spraw życia. Tak na
przykład kiedy ktoś mówi o powszechnym błędzie,
jaki panuje w świecie, że księżyc jest przyczyną
wszystkiego, nie omieszka przytoczyć, iż Salomon z
Tulcji powiada, że kiedy się nie wie prawdy w
jakiejś rzeczy, dobrze jest, aby istniał wspólny błąd
itd., jak na odwrocie". Ów zagadkowy „Salomon z
Tulcji" jest to, zdaje się, sam Pascal. Salomon de
Tul-tie jest anagramem Louis de Montalte. pod
którym to pseudonimem ukazały się Proicin-cjalki.
20 Antoine Le Maitre, brat Le Maitre'a de Saci,
siostrzeniec „wielkiego Arnaulda".
21 W niektórych wydaniach: cartesien (kar- j
tezjanin) zamiast courtisan (dworak).
22 Pascal nie dał w istocie pierwszemu z tj?chj
listów żadnego tytułu; drukarz zaś opatrzył na-
stępującym: „List pisany do mieszkańca pro-i wincji
(provincial) w sprawie obecnych sporów w
Sorbonie". Przez skrót tego długiego tytułu utarła
się po prostu nazwa Les Provinciales (Prowincjalki).
23 Montaigne, l, 10.
24 W rękopisie Pascala: „szczególnej" (parti-
culiere).
25 Był to klasyczny podział dawnej filozofii:
roztropność, umiarkowanie, sprawiedliwość, mę-
stwo.
26 Podstawy filozofii Epikteta: wytrzymałość w
niedoli, wstrzemięźliwość od rozkoszy.
27 Zasada moralna stoików i epikurejczyków.
28 Sformułowane u Montaigne'a, 3, 9.
29 Pokrewna myśli u Montaigne'a, 3, 8.
30 Lafuma odczytuje to słowo rękopisu nie:
„rozpalić" (echauffer), lecz: „poniżać" (rabais-ser).
Arnauld d'Andilly, pisząc w Oeuvres chre-tiennes
et spirituelles de Saint-Cyran o „porządku serca,
który jest porządkiem miłości", powiada, że za
przykładem św. Pawła i św. Augustyna Saint-Cyran
przywiązywał wagę raczej do tego porządku niż do
porządku rozumu, „ponieważ zamiarem jego było