Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
W swoich licznych nowelach i powieściach (Rodzina Vinćiciów) przedstawiał Dalmację w okresie wczesnego kapitalizmu. Z malarskim wyczuciem szkicował piękno rodzinnej Dalmacji i z sympatią i artyzmem portretował starych, patriarchalnych chłopów. Był wielkim artystą, pisał pięknym językiem ludowym.
Z Dalmacji pochodził także Ivo Vojnović (1857—1929), potomek książęcej rodziny z Dubrownika. Jego twórczość literacka przypadała raczej na lata przed pierwszą wojną światową. Z tego okresu pochodzi jego najgłośniejsza sztuka Dubrovaćka trilogia (Trylogia dubrownicka), której tematem jest upadek dawnego, patrycjuszowskiego Dubrownika. Vojnović przez dłuższy czas uchodził za najwybitniejszego dramaturga jugosłowiańskiego.
Z przełomu XIX i XX w. pochodzi twórczość literacka Antuna Gustava Matosa (1873—1914), nowelisty i eseisty chorwackiego. Jego wielką zasługą było przybliżenie literatury europejskiej rodzimej twórczości. Z tych względów uważany był za nauczyciela nie tylko w dziedzienie literatury, ale także w sprawach narodowych. Nie tyle nowele, ile eseje i dzieła krytyczno-literackie uczyniły z niego jednego z najwybitniejszych pisarzy chorwackich.
Popularyzatorem literatury obcej, a szczególnie włoskiej, był także Vladimir Nazor (1876—1949), płodny, wszechstronny pisarz, również rodem z Dalmacji. Jego twórczość wywarła silny wpływ na następną generację pisarzy. Tworzył jeszcze po drugiej wojnie światowej (Wiersze partyzanckie, Legenda o towarzyszu Tito i inne).
W Słowenii modernizm miał swój specyficzny charakter, wyrósł bowiem na podłożu walki między katolikami a liberałami, odcinając się od jednych i drugich. Wybitną rolę w organizacji moderny słoweńskiej odegrali dwaj krytycy i historycy literatury słoweńskiej w uniwersytecie lublańskim: Ivan Priatelj i France Kidrić, pierwszy wykładał literaturę nowożytną, drugi zajmował się starszymi okresami. Do najwybitniejszych pisarzy tego okresu zaliczyć należy Ivana Cankara (1876— 1918) i Otona Żupanćicia (1878-1949).
Ivan Cankar zaczął od wierszy (Erotika), ale wkrótce przeszedł na prozę.
476
Pisał nowele, dramaty, powieści, choć wzorował się na dawnej literaturze słoweńskiej (Levstik), stworzył własny „cankarowski" styl. Po Preśerenie był najwybitniejszym słoweńskim mistrzem słowa. Przedstawiał życie ludzi prostych, pisał o nich z miłością i sympatią. Był dekadentem, symbolistą, lecz przede wszystkim lirykiem, poetą serca. Z jego powieści na szczególną uwagę zasługują: Tujci (Cudzoziemcy), Na klancu (W wąwozie) i Martin Kaćur. Jego twórczość wywarła nie tylko wielki wpływ na dalszy rozwój literatury słoweńskiej, ale także i na rozwój życia narodowego, stanowiła pomost między dawnem i nowem.
Oton Żupanćić był przede wszystkim poetą, choć próbował także pisać dramaty. Zaczai swą twórczość przed pierwszą wojną światową, skończył po drugiej wojnie. Jego poezje towarzyszyły dwom generacjom słoweńskim w ich walce o cele narodowe. Był poetą narodowym w najpełniejszym tego słowa znaczeniu. Poezję słoweńską wniósł na wysokie szczyty artystyczne.
Pod koniec lat dwudziestych w literaturze jugosłowiańskiej zaszły dość gruntowne zmiany. Hasła modernistyczne przestały być atrakcyjne w nowej rzeczywistości społecznej i politycznej. Moderniści spełnili swoją rolę, podnieśli literaturę narodową na wysoki poziom artystyczny i przybliżyli ją do Europy. To jednak już nie wystarczało. Pisarze nie mogli nie włączyć się w nurt spraw narodowych, które wyrosły wraz ze zjednoczeniem wszystkich narodów jugosłowiańskich w jednej wspólnej państwowości. Zasada ,,l'art pour l’art", tak istotna dla modernistów, stawała się w nowej rzeczywistości anachronizmem, społeczeństwo oczekiwało od własnej literatury innych treści, bardziej odpowiadających konkretnym potrzebom chwili.
Wyrazem nowych prądów była cała plejada nowych czasopism kulturalnych, ośrodków, w których ścierało się stare z nowym, konserwatywne z postępowym, kosmopolityczne z narodowym. Wystarczy tu podać tytuły tych czasopism, aby uprzytomnić sobie, jak ogromne ożywienie w dziedzinie kultury wniosła nowa, z tak wielkim trudem osiągnięta wspólna państwowość jugosłowiańska. Oto one: w Belgradzie obok dawnego „Srpskiego knjiźevniego glasnika" zaczęły się ukazywać: „Raskrsnica", „Misao", Svedoćanstva", ,.Żivot i rad", ,.Nasa stvarnost", „Umetnost i kritika"; w Zagrzebiu obok zasłużonego z poprzedniego okresu „Savremenika" nowe: „Hrvatska revija", „Plamen", „Knjiźevna republika", „Knjiżevnik", „Juris", „Literatura", „Savremena stvarnost", „Kultura", „Izraz"; w Lublanie obok dawnych „Ljubljanski zvon" i „Dom in svet" nowe: „Trije labodje", „Mladina", „Kriż na gori", „Kritika", „Knjiżevnost", „Svobodnost", „Modra ptica", „Dejanje" (Antun Barac).
Różnorodność czasopism kulturalnych i literackich świadczy też o różnorodności dróg poszukiwania. Nie zawsze sprawy społeczne i stosunek do nich były przyczyną zróżnicowania w literaturze jugosłowiańskiej tego okresu. Już moderniści związali silnie twórczość literacką Jugosłowian z prądami europejskimi, tak też i teraz modne na Zachodzie kierunki literackie dadzą się prześledzić w literaturze
477
serbskiej, chorwackiej i słoweńskiej. I tak, surrealizm przeniknął wyraźnie do literatury serbskiej, ekspresjonizm natomiast do literatury chorwackiej i słoweńskiej. Naturalnie, były to raczej wpływy formalne, bo w rzeczywistości literatura ta zachowała swój własny koloryt i rodzimy charakter. Niektórzy pisarze wracali do form czystego realizmu.
Nadal podobnie jak w szczytowym okresie rozkwitu modernizmu poeci wpływali na ożywienie literackiego życia. W literaturze serbskiej będą to: Desanka Maksimović, Bożidar Kovaćević, Dusan Vasiljev i inni, w literaturze chorwackiej: Slavko Batuśić, Antun Branko Simić, Tin Ujević, Vladimir Kovaćić i inni. w literaturze słoweńskiej: Alojz Gradnik, Srećko Kosovel, Anton Vodnik, Igo Gruden, Pavel Golia i inni.
Jednakże współczesna literatura jugosłowiańska to przede wszystkim proza, która w twórczości Serba Ivo Andricia. Chorwata Miroslava Krleży i Słoweńca Preżihova Voranca osiągnęła światowy poziom.