Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
zakończyło ważny etap w dziejach Chorwacji. Ani jeden z istotnych problemów narodowych nie został rozwiązany. Nie doszło do zjednoczenia obszaru chorwackiego, z czym jako naczelnym postulatem występowały wszystkie stronnictwa od prawaszów po unionistów. Nie zrealizowano niezależności Chorwacji ani przy pomocy Węgier, ani Austrii. Upadł federalizm jako koncepcja nowego ustroju politycznego monarchii, w którym przywódcy Partii Narodowej (Strossmayer, Raćki) widzieli najlepsze rozwiązanie spraw chorwackich. Walczono z centralizmem austriackim, działając jednocześnie na korzyść centralizmu węgierskiego. Wyrazem wahań w wyborze drogi było powstanie kilku orientacji politycznych, które, skłócone z sobą, będą odtąd działały jako nowoczesne stronnictwa polityczne. Dowodem wewnętrznej słabości społeczeństwa był fakt, że ani jedna grupa polityczna nie wystąpiła z programem całkowitej niezależności politycznej. Tradycja zamykała Chorwatów w ramach Korony Węgierskiej i tylko takie rozwiązanie, czyli powrót do związku z Węgrami, pozostało jedyną, realną możliwością. Ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu, jak: podporządkowanie polityczne i ekonomiczne słabego organizmu chorwackiego silniejszemu organizmowi węgierskiemu. Nastąpiło to bezpośrednio po ugodzie austriacko-węgierskiej z 1867 r., kiedy w podzielonej na dwie części monarchii Chorwacja, zgodnie z historią i sankcją pragmatyczną, przypadła Węgrom.
UGODA CHORWACKO-WĘGIERSKA Z 1868 ROKU
Po ugodzie austriacko-węgierskiej rząd węgierski,. którego premierem był Gyula Andrassy, przystąpił do rozwiązania sprawy chorwackiej według znanych celów węgierskich, mających teraz aprobatę dworu i rządu wiedeńskiego. Na wniosek premiera węgierskiego banem Chorwacji został mianowany unionista Levin Rauch, który za pomocą nacisków administracyjnych i odpowiednio spreparowanej ordynacji wyborczej pozbawił Partię Narodową większości w saborze. Unioniści zostali teraz najsilniejszą partią saboru i przeprowadzili „ugodę" z Węgrami według swoich życzeń i pierwotnych projektów.
Ugoda chorwacko-węgierska została sfinalizowana w rozmowach między delegacją unionistycznego saboru i sejmu węgierskiego,
353
ratyfikowana przez sabor i sejm węgierski i sankcjonowana przez króla w listopadzie 1868 r. Był to akt prawny, który na równe 50 lat regulował stosunki chorwacko-węgierskie. Ugoda zabezpieczała Chorwatom autonomię w sprawach wewnętrznej polityki, sprawiedliwości, oświaty i religii. W tym zakresie Chorwaci mieli własne ustawodawstwo i administrację. Mieli swój sabor i swój rząd z banem na czele. Reszta spraw była wspólna z Węgrami. Wspólny był parlament, na który Chorwaci wysyłali 33 posłów (po rewizji ugody z 1873 r. wysyłali 40 posłów), wspólny rząd, który podobnie jak sejm decydował o sprawach wspólnych. W rządzie węgierskim zapewniono Chorwatom stanowisko ministra bez teki, odpowiedzialnego przed sejmem wspólnym, a nie saborem. Sprawy handlowe, przemysłowe, komunikacyjne i skarbowe zostały uznane za sprawy wspólne. Chorwaci zaledwie 45% dochodów z podatków zatrzymywali na utrzymanie swoich instytucji autonomicznych, a pozostałe 55% byli zobowiązani wysyłać do Pesztu na pokrycie spraw wspólnych. ban według ugody, był mianowany przez króla na wniosek premiera węgierskiego i odpowiedzialny przed saborem. W latach późniejszych skasowano odpowiedzialność bana przed saborem, co oznaczało, że stał się on już tylko urzędnikiem^ rządu wspólnego, to jest węgierskiego.
W sprawie terytorialnej ograniczono się do stwierdzenia konieczności przyłączenia Pogranicza Wojskowego i przyznania Chorwacji prawa do reinkorporacji Dalmacji z zastrzeżeniem wysłuchania opinii sejmu dalmatyńskiego. O sprawie Medjumurja nie było wzmianki, a o sprawie Rijeki, co do której nie było zgody między delegacjami, zadecydował król, wcielając „prowizorycznie" Rijekę do Węgier. To prowizorium przetrwało do 1918 r. Do tego też czasu Dalmacja pozostała odrębną prowincją austriacką. Pogranicze Wojskowe zlikwidowano definitywnie w 1881 r. i jego obszar włączono do autonomicznej Chorwacji.
Akt prawny z 1868 r. podlegał wielokrotnym rewizjom, ale istota rzeczy została niezmieniona. Niezależnie od tego, jak pod względem prawnym określi się akt ugody z 1868 r., czy była to unia realna, czy układ międzypaństwowy, czy subdualizm chorwacko-węgierski jako dalsze rozwinięcie dualizmu austriacko-węgierskiego, faktem jest, że Chorwacja otrzymała szeroką autonomię narodową, zapewniającą społeczeństwu rozwój w duchu narodowym. Językiem urzędowym był język chorwacki, który obowiązywał w szkolnictwie i administracji. I faktem jest również, że Chorwacja nigdy, aż do końca istnienia wspólnej monarchii, nie spadła do rzędu prowincji węgierskiej. Ale akt ugody został tak przez stronę węgierską zredagowany, że otwierał na przyszłość szerokie możliwości nadużyć przez rząd budapeszteński — zarówno w sprawach politycznych (ban był urzędnikiem węgierskim, wspólny sejm i wspólny rząd były instytucjami węgierskimi), jak i gospodarczych, gdzie wszystkie agendy zostały podporządkowane Węgrom i węgierskiej ekonomice. Ugoda z 1868 r. nie chroniła Chorwacji przed silniejszym organizmem węgierskim, przeciwnie — ułatwiała eksploatację gospodarczą i polityczny ucisk Chorwatów.
354
OPOZYCJA PRZECIW UGODZIE. ZWROT KU IDEI JUGOSŁOWIAŃSKIEJ
Ugoda z 1868 r. zadowoliła tylko część społeczeństwa chorwackiego, - mianowicie tych, którzy popierali Partię Unionistyczną, a więc elementy konserwatywne z obcą narodowo arystokracją ze Sławonii na czele. Natomiast Partia Narodowa, z którą na nowo zjednoczyła się partia Maźuranicia (Samostalna narodna stranka), rozpoczęła szeroką agitację przeciwko „dyktatowi" z 1868 r. W dwóch kierunkach rozwijała się opozycja narodowców. Jeden kierunek to idea jugosłowiańska drugi — federalizm w monarchii habsburskiej.
Strossmayer i Raćki już na saborze 1861 r. przeprowadzili uchwałę, te język narodowy w Chorwacji ma się nazywać językiem jugosłowiańskim. Wprawdzie w Wiedniu nie zatwierdzono tej uchwały i język narodowy nazywał się chorwacki, ale sam fakt wystąpienia z takim Wnioskiem świadczy o intencjach obu przywódców Partii Narodowej. Ich zasługą jest powołanie w 1867 r. Jugosłowiańskiej Akademii Umiejętności, która z nazwy i charakteru miała służyć kulturalnemu zbliżeniu Słowian Południowych. Strossmayer był też twórcą Narodowego Muzeum i Narodowego Teatru w Zagrzebiu, a także Uniwersytetu Zagrzebskiego w 1875 r. W czasie, kiedy sprawy chorwackie zaczęły przybierać zły obrót w monarchii, Strossmayer, o czym tu już była mowa, nawiązał tajne kontakty z ks. serbskim Michałem, wchodząc .do szerokiej koalicji południowosłowiańskiej pod egidą Serbii. Śmierć ks. Michała przerwała te kontakty, ale Strossmayer do końca życia pozostał wierny idei jugosłowiańskiej.