Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Jednakże ostatnio wymieniona instytucja unormowana jest — ze względów praktycznych — łącznie ze skutkami niewykonania zobowiązań (art. 483, 484 k.c). Z tych samych powodów zostanie ona pominięta w niniejszym paragrafie.
II. ZADATEK
1. Pojęcie. Celem uniknięcia nieporozumień trzeba przede wszystkim podkreślić, że termin „zadatek" używany jest w dwóch, i to zgoła różnych znaczeniach. Po pierwsze, w języku potocznym, do którego nawiązuje art. 394 k.c, przez „zadatek" rozumie się pewną sumę pieniężną lub rzecz daną przy zawarciu umowy. Po wtóre, w języku prawniczym nazwą tą określa się instytucję prawną uregulowaną w art. 394 k.c. W niniejszym wykładzie będziemy posługiwać się terminem „zadatek" w drugim ze wspomnianych znaczeń.
Art. 394 § 1 k.c, który wiąże określone tam skutki prawne z „zadatkiem danym przy zawarciu umowy", mógłby sugerować, że chodzi w tym przypadku nie o czynność prawną, lecz o czyn, polegający na faktycznym wręczeniu pieniędzy lub rzeczy przy zawarciu umowy328. Sugestię taką należy jednak odrzucić, albowiem początkowy fragment cytowanego przepisu wskazuje zdecydowanie na to, że wspomniana czynność psychofizyczna jest znakiem, służącym do porozumienia się stron, a tym samym do złożenia zgodnych oświadczeń woli znamionujących dwustronne czynności prawne. Reguły znaczeniowe tego znaku w pierwszym rzędzie określa umowa, a potem zwyczaj, a dopiero w dalszej kolejności art. 394 k.c Zawiera on więc normę interpretacyjną oświadczenia woli stron. Okazała się ona w niniejszym przypadku potrzebna, ponieważ na tle ogólnych reguł interpretacyjnych oświadczeń woli zawartych w art. 65 k.c (w związku z art. 56 i 60 k.c.) nie byłoby można dojść do jednoznacznych ustaleń, jakie treści komunikują sobie strony wtedy, gdy przy zawarciu umowy jedna daje drugiej pieniądze lub rzeczy.
328 W istocie z taką kwalifikacją prawną zadatku można spotkać się niekiedy w literaturze obcej, por. np. F. Messineo, Dottrina generale del contralto, Mi-lano 1948, s. 133.
460
Zadatek dochodzi do skutku nie tylko przez zgodne oświadczenie woli stron. Ponadto koniecznym jego elementem jest danie pieniędzy lub rzeczy. Jest to więc realna czynność prawna. Bez wydania rzeczy lub pieniędzy nie mogą powstać skutki prawne przewidziane w art. 394 k.c.
Zadatek nde jest jednak jakąś odrębną, chociażby zawisłą od innej — na podobieństwo poręczenia — umową pomocniczą (poboczną)329. Zawarte w art. 394 § 1 k.c. wzmianki o „zastrzeżeniu umownym" oraz o zadatku danym przy zawarciu umowy" wskazują na to, że w istocie chodzi tu o zgodne oświadczenie woli stron stanowiące integralną część umowy zasadniczej. Biorąc pod uwagę skutki prawne zadatku, które wywierają wpływ na reżim prawny umowy zasadniczej, trudno byłoby przyjąć, że zadatek nie mieści się w ramach jej struktury wewnętrznej. Wynika z tego najpierw, że nieważność umowy, której składnikiem jest zadatek, powoduje także nieważność zastrzeżenia zadatku330. Po wtóre, jeżeli w toku rokowań strony uzgodnią, że umowa ma być zawarta z zadatkiem, nie dojdzie ona do skutku bez wykonania tego postanowienia (art. 72 k.c).
W zasadzie zadatek może być zastrzeżony przy każdej umowie. Jednakże przepisy zakazujące kredytowania jednych j.g.u. przez inne (poza bankami) w praktyce eliminują instytucje zadatku z tej sfery obrotu prawnego.
2. Skutki prawne i funkcja gospodarcza. Szczególna rola zadatku ujawnia się w razie niewykonania umowy przez dłużnika z powodu okoliczności, za które ponosi on wyłączną odpowiedzialność. W przypadku takim wierzyciel może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić (art. 394 § 1 § 3 k.c). W umowach wzajemnych zastrzeżenie zadatku zwalnia więc wierzyciela z konieczności wyznaczenia terminu dodatkowego do wykonania zobowiązania przez dłużnika, czego wymaga ogólna reguła art. 491 § 1 k.c Natomiast w umowach niewzajemnych nie jest on ograniczony- postanowieniem art. 477 § 2 k.c, który przyznaje wierzycielowi prawo nieprzyjęcia świadczenia wskutek zwłoki dłużnika tylko wtedy, gdy utraciło ono dla wierzyciela znaczenie. Wierzyciel nie musi jednak korzystać z przysługującego mu
329 Np. orz. SN z 30 XI 1937 r., OSN 1938, poz. 412 stwierdza, że „umowa o zadatek jest umową poboczną".
330 Tak orz. SN z 30 XI 1937 r., OSN 1938, poz. 412; orz. SN z 29 IV 1950 r., NP 1950, nr 10, s. 79; uchw. SN z 20 XI 1961 r., OSPiKA 1962, poz. 115; por. też glosy: J. Skąpskiego do orz. SN z 30 V 1957 r., OSPiKA 1958, poz. 226; J. Gwiazdomorskiego do uchw. SN z 10 X 1961 r., OSPiKA 1963, poz. 107. Odosobnionym wyjątkiem jest orz. SN z 20 VIII 1948 r., PN 1949, z. 3—4, s. 318, w którym wyrażono pogląd, że zadatek „ma zastosowanie również w wypadku, gdy strona nie może żądać wykonania umowy, na poczet której złożony został zadatek (np. z braku formy potrzebnej do jej ważności)". Jednakże brak opublikowanego uzasadnienia do tej tezy uniemożliwia bliższą jej analizę.
461
prawa do odstąpienia, lecz może domagać się wykonania umowy wedle ogólnych zasad. Stosownie dó tego dłużnikowi nie przysługuje prawo zwolnienia się z zobowiązania przez rezygnację z przedmiotów danych tytułem zadatku.
Jeżeli wierzyciel odstąpi od umowy, wówczas może zachować otrzymane tytułem zadatku rzeczy lub pieniądze, a gdy je dał — może żądać sumy dwukrotnie wyższej (art. 394 § 1 k.c). Roszczenia te nie zależą od tego, czy wierzyciel rzeczywiście poniósł szkodę wskutek niewykonania zobowiązania przez dłużnika oraz w jakiej wysokości. Dlatego nie spoczywa na nim ciężar udowodnienia tych okoliczności, co stawia go w lepszej sytuacji od tej, w jakiej znajduje się wierzyciel, który domaga się odszkodowania na zasadach ogólnych (art. 471 w.c). Strona, która żąda sumy dwukrotnie wyższej od wartości zadatku, ponosi ciężar dowodu tylko co do tego, że dała tytułem zadatku określone rzeczy lub sumę pieniężną oraz że dłużnik umowy nie wykonał, co najczęściej ogranicza się do prostego twierdzenia, albowiem z zasady okoliczności negatywnych nie trzeba udowadniać (art. 394 § 1 w związku z art. 6 k.c). Z kolei na dłużniku, który chce się uchylić od obowiązku zapłaty, spoczywa ciężar dowodu, że nie wykonał umowy z powodu okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności (art. 471 k.c.)331, lub że odpowiadają za to obie strony albo że umowa została rozwiązana {art. 394 § 3 k.c).
Jeżeli wierzyciel otrzymał pieniądze lub rzeczy tytułem zadatku, jest on ponadto zwolniony z konieczności dochodzenia swych roszczeń w drodze sądowej. Może bowiem zatrzymać te przedmioty mocą własnej tylko decyzji.