Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Idea s.s. jest wi�c obecna w r�nych doktrynach politycznych, w wyobra�eniach potocznych i w refleksji teoretycznej (teorie sprawiedliwo�ci spo�ecznej, m.in. �w. Tomasza z Akwinu, J. Rawlsa, R. Nozicka). Bardzo trudno ustali� i uzgodni�, jakie rozwi�zania b�d� sprawiedliwe w z�o�onym wsp�czesnym spo�ecze�stwie, gdzie istnieje wiele, cz�sto sprzecznych interes�w (->� interes), wiele innych warto�ci (-> wolno��, -> solidarno��) oraz zr�nicowanych do�wiadcze� historycznych.
Okre�lenie znaczenia i tre�ci s. wymaga odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania: jak dzieli� to, co jest przedmiotem konfliktu, walki i konkurencji? (sprawiedliwo�� rozdzielcza). W jaki spos�b ma przebiega� r�wnowa�na wymiana? (sprawiedliwo�� wymienna). Jak wybiera� i realizowa� zasady sprawiedliwo�ci? (sprawiedliwo�� proceduralna).
Sprawiedliwo�� rozdzielcza (dystrybutywna) dotyczy podzia�u czego�, czego ludzie nie mog� sobie zapewni� w odpowiednim stopniu do swoich potrzeb czy ��da�. S� to zwykle pewne dobra materialne i niematerialne (np. uprawnienia, w�adza, edukacja). Podzia�owi podlegaj� r�wnie� obci��enia i obowi�zki, kt�rych ludzie chcieliby unikn��, st�d bior� si�, np. dyskusje nad sprawiedliwym systemem podatkowym. Za sprawiedliwy uznaje si� podzia� proporcjonalny lub r�wny. Zasadnicz� kwesti� w pierwszym przypadku jest wyb�r kryterium podzia�u i okre�lenie proporcji. Zas�ugi, potrzeby, prawa, wyb�r, wysi�ek, zdolno�ci, pozycja, w�asno��, poziom ryzyka, dochody, to przyk�ady kryteri�w, spo�r�d kt�rych mo�emy wybra� jedno lub wi�cej. Je�li b�dzie ich wi�cej, konieczne jest u�o�enie hierarchii i tym s�-
sprawiedliwo�� spo�eczna
200
mym priorytet�w, gdy� podzia� wyznaczony przez jedno kryterium nie musi pokrywa� si� z podzia�em wyznaczonym przez inne kryterium. Sprzeczne kryteria prowadz� do sprzecznych ocen. Podzia� wed�ug zas�ug (odpowiednio wi�cej d�br czy mniej obci��e� dla tych, kt�rzy maj� wi�ksze zas�ugi) mo�e by� oceniany jako niesprawiedliwy przez zwolennika podzia�u wed�ug potrzeb (odpowiednio wi�cej d�br i mniej obci��e� dla tych, kt�rych potrzeby s� w wi�kszym stopniu niezaspokojone). Zalecenie r�wnego podzia�u brzmi: ka�demu tyle samo tego samego, a wi�c r�nice mi�dzy lud�mi nie maj� tu znaczenia. Rzadko stosuje si� tak� regu�� w stosunku do d�br materialnych, ale w przypadku praw i podstawowych wolno�ci cz�owieka uznaje si�, �e przys�uguj� one ka�demu, niezale�nie od tego kim jest i co uczyni�. Inne �dobro", kt�rego r�wny podzia� postuluje si� to szans�. R�wno�� szans zwykle interpretowana jest, jako r�wno�� startu (zabiegi wyr�wnuj�ce sytuacj� dzieci, np. bezp�atna o�wiata) oraz zakaz -> dyskryminacji.
W praktyce polityki spo�ecznej pr�buje si� realizowa� prawo do minimum �rodk�w utrzymania oraz do uzgodnionego poziomu us�ug spo�ecznych (-> �wiadczenia spo�eczne) dla ka�dego niezale�nie od jego sytuacji i cech. Swobodne i pe�ne korzystanie z tego uprawnienia wymaga usuni�cia formalnych, materialnych, finansowych, informacyjnych i innych przeszk�d, a czasem tak�e zastosowania �rodk�w nak�aniaj�cych (obowi�zek szkolny, obowi�zkowe ubezpieczenia). Kryterium podzia�u charakterystycznym dla polityki spo�ecznej s� podstawowe i uzasadnione potrzeby (-> potrzeby cz�owieka).
Sprawiedliwo�� wymienna (zamienna, komutatywna, retrybucyjna)
oznacza przestrzeganie zasady wzajemno�ci i towarzysz�cego jej idea�u r�wnowa�nej wymiany. Zastosowanie tych regu� w gospodarce, opartej na pieni�dzu to np. kategorie -> p�acy godziwej i uczciwej ceny. Wymiar sprawiedliwo�ci (s�downictwo) ocenia si� m.in. na podstawie tego, czy kary s� odpowiednie do win, a rekompensaty do poniesiony :h strat i wyrz�dzonych krzywd. Przyk�adami niesprawiedliwo�ci w tych przypadkach s�: g�odowe lub niebotyczne p�ace, lichwiarskie lub zbyt niskie ceny, drako�skie kary za b�ahe przewiny lub pob�a�liwe traktowanie powa�nych przest�pstw, niewielkie odszkodowania za du�e straty lub gigantyczne rekompensaty za ma�e szkody.