Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Idea s.s. jest więc obecna w różnych doktrynach politycznych, w wyobrażeniach potocznych i w refleksji teoretycznej (teorie sprawiedliwości społecznej, m.in. Św. Tomasza z Akwinu, J. Rawlsa, R. Nozicka). Bardzo trudno ustalić i uzgodnić, jakie rozwiązania będą sprawiedliwe w złożonym współczesnym społeczeństwie, gdzie istnieje wiele, często sprzecznych interesów (->• interes), wiele innych wartości (-> wolność, -> solidarność) oraz zróżnicowanych doświadczeń historycznych.
Określenie znaczenia i treści s. wymaga odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania: jak dzielić to, co jest przedmiotem konfliktu, walki i konkurencji? (sprawiedliwość rozdzielcza). W jaki sposób ma przebiegać równoważna wymiana? (sprawiedliwość wymienna). Jak wybierać i realizować zasady sprawiedliwości? (sprawiedliwość proceduralna).
Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) dotyczy podziału czegoś, czego ludzie nie mogą sobie zapewnić w odpowiednim stopniu do swoich potrzeb czy żądań. Są to zwykle pewne dobra materialne i niematerialne (np. uprawnienia, władza, edukacja). Podziałowi podlegają również obciążenia i obowiązki, których ludzie chcieliby uniknąć, stąd biorą się, np. dyskusje nad sprawiedliwym systemem podatkowym. Za sprawiedliwy uznaje się podział proporcjonalny lub równy. Zasadniczą kwestią w pierwszym przypadku jest wybór kryterium podziału i określenie proporcji. Zasługi, potrzeby, prawa, wybór, wysiłek, zdolności, pozycja, własność, poziom ryzyka, dochody, to przykłady kryteriów, spośród których możemy wybrać jedno lub więcej. Jeśli będzie ich więcej, konieczne jest ułożenie hierarchii i tym są-
sprawiedliwość społeczna
200
mym priorytetów, gdyż podział wyznaczony przez jedno kryterium nie musi pokrywać się z podziałem wyznaczonym przez inne kryterium. Sprzeczne kryteria prowadzą do sprzecznych ocen. Podział według zasług (odpowiednio więcej dóbr czy mniej obciążeń dla tych, którzy mają większe zasługi) może być oceniany jako niesprawiedliwy przez zwolennika podziału według potrzeb (odpowiednio więcej dóbr i mniej obciążeń dla tych, których potrzeby są w większym stopniu niezaspokojone). Zalecenie równego podziału brzmi: każdemu tyle samo tego samego, a więc różnice między ludźmi nie mają tu znaczenia. Rzadko stosuje się taką regułę w stosunku do dóbr materialnych, ale w przypadku praw i podstawowych wolności człowieka uznaje się, że przysługują one każdemu, niezależnie od tego kim jest i co uczynił. Inne „dobro", którego równy podział postuluje się to szansę. Równość szans zwykle interpretowana jest, jako równość startu (zabiegi wyrównujące sytuację dzieci, np. bezpłatna oświata) oraz zakaz -> dyskryminacji.
W praktyce polityki społecznej próbuje się realizować prawo do minimum środków utrzymania oraz do uzgodnionego poziomu usług społecznych (-> świadczenia społeczne) dla każdego niezależnie od jego sytuacji i cech. Swobodne i pełne korzystanie z tego uprawnienia wymaga usunięcia formalnych, materialnych, finansowych, informacyjnych i innych przeszkód, a czasem także zastosowania środków nakłaniających (obowiązek szkolny, obowiązkowe ubezpieczenia). Kryterium podziału charakterystycznym dla polityki społecznej są podstawowe i uzasadnione potrzeby (-> potrzeby człowieka).
Sprawiedliwość wymienna (zamienna, komutatywna, retrybucyjna)
oznacza przestrzeganie zasady wzajemności i towarzyszącego jej ideału równoważnej wymiany. Zastosowanie tych reguł w gospodarce, opartej na pieniądzu to np. kategorie -> płacy godziwej i uczciwej ceny. Wymiar sprawiedliwości (sądownictwo) ocenia się m.in. na podstawie tego, czy kary są odpowiednie do win, a rekompensaty do poniesiony :h strat i wyrządzonych krzywd. Przykładami niesprawiedliwości w tych przypadkach są: głodowe lub niebotyczne płace, lichwiarskie lub zbyt niskie ceny, drakońskie kary za błahe przewiny lub pobłażliwe traktowanie poważnych przestępstw, niewielkie odszkodowania za duże straty lub gigantyczne rekompensaty za małe szkody.