Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Vukaśin zarządzał w imieniu słabego cara Urosza I, zwanego „Nijakim", jego własnymi ziemiami w północnej Macedonii. W 1365 r. otrzymał od cara koron? króla Serbów i Greków. W Ochrydzie osadził własnego namiestnika, cezara Novaka.
Brat króla Vukaśina, Jovan Ugljeśa, tytułowany w 1358 r. wielkim wojewodą, a później despotą, objął po carowej Helenie, która wstąpiła do monasteru, miasto Serres z okręgiem, a po śmierci swego teścia, cezara Vojihny, także Drame w zachodniej Tracji. Docenił on najwcześniej niebezpieczeństwo tureckie i szukał daremnie porozumienia z Bizancjum w celu utworzenia koalicji antytureckiej.
Własne państewka posiadali także na zachód od ziem Ugljeśy Bogdan, a wokół Werreii i Wodenu wojewoda Hlapen. We wschodniej i północnej Macedonii rozległe posiadłości zdobyli dwaj synowie sewastokratora, a następnie despoty Dejana, pana Żegligova, Jovan Dragaś i Konstantyn Dejanovicie. Głównym ośrodkiem ich państwa był Welbużd, nazwany przez Turków Kiustendiłem, czyli grodem Konstantyna Dejanovicia.
Podzielone na wiele państw i państewek dawne carstwo Duszana niezdolne było do przeciwstawienia się ekspansji tureckiej.
121
STOSUNKI WEWNĘTRZNE W NEMANICKIEJ SERBII
W ciągu XII i XIII w. nastąpił szybki rozwój gospodarczy ziem serbskich. Rolnictwo i hodowla rozwinęły się dzięki uzyskiwaniu nowych pól poprzez masowe karczowanie lasów położonych na górskich zboczach. Udoskonalono narzędzia pracy, w tym także pług. Szybko rozwijało się rzemiosło wiejskie obsługujące dwór władcy i monastery. Na eksport przeznaczano przede wszystkim wyroby ze skóry, futra i wosk, od drugiej połowy XIII w. również metale oraz drewno i jego produkty. Dzięki rozwojowi pasterstwa wzrosła liczebnie ludność właska zarówno w południowej Serbii i Macedonii, jak i w Zecie i Hercegowinie. Nowe katuny, to jest osady pasterskie, pojawiać się zaczęty nie tylko na ziemiach serbskich w Dalmacji, lecz nawet w Chorwacji.
Wielka własność przechodziła stopniowo na rentę pieniężną. Zmiana renty odrobkowej na pieniężną wpływała na polepszenie położenia chłopstwa, które zaczęło aktywnie uczestniczyć w procesie kolonizowania nowych lub opuszczonych ziem. Nadal jednak jeszcze w XIV w. przeważała renta odrobkowa, a obok zależnych od feudała meropsów występowali licznie także niewolni otrocy, osadzani na roli lub żyjący na dworze feudała jako czeladź obsługująca jego gospodarstwo.
Wielkie znaczenie dla rozwoju ziem serbskich miało otwarcie porzuconych w okresie wielkiej wędrówki ludów w V—VII w. kopalń rud metali, przede wszystkim srebra i ołowiu, a częściowo także złota. Zwiększyły się nagle wielokrotnie dochody królewskie. Eksploatacją opuszczonych kopalń, jak już wspominaliśmy, zajęli się górnicy sascy, zwani przez Dubrowiczan w języku włoskim Tedeschi, przybyli na Bałkany po najeździe mongolskim 1241 — 1242 r. prawdopodobnie z Siedmiogrodu. Według wiarygodnej, choć późno poświadczonej tradycji sprowadził ich do Serbii król Urosz I. W dokumentach wystąpili po raz pierwszy w 1254 r. Pierwsza gmina saska powstała w Brskovcu nad Tarą w zachodniej Serbii pod przywództwem knezia Prebegera (niem. Frajberger) i kapelana Konrada. Działali w niej niemieccy dominikanie, a gmina utrzymywała kontakty z krzyżackim konwentem Panny Marii w palestyńskim Akkonie. Duży ośrodek górniczy Nowe Brdo nosił za króla Milutina saską nazwę Nyeuberg. Targ Rudnik zamieszkiwali górnicy sascy już w 1312 r., a do położonej na południu Serbii Trepćy przybyli przed 1313— 1316 r. Sasi przynieśli do Serbii i Bośni własną technikę górniczą, o czym świadczy terminologia pochodzenia niemieckiego, i własne prawo górnicze, potwierdzane im przez władców serbskich. Poszczególne sztolnie, tak zwane w języku serbskim „okna", lub ich części stanowiły własność górników. Władca z tytułu swych praw regalnych pobierał od 8 do 10% wyprodukowanego metalu. Z licznych niegdyś statutów, potwierdzanych później przez sułtanów tureckich, zachował się w oryginale „Statut" kopalni i osady saskiej Nowe Brdo wydany przez knezia Stefana Łazarewicza w 1412 r. Na mocy tej ustawy na czele gminy stało 12 „purgarów" (niem. buerger — mieszczanin) sprawujących sądy. Sprawy sporne z ludnością spoza gminy rozstrzygał sąd rozjemczy złożony w połowie z przedstawicieli gminy saskiej.
122
Poza górnictwem zajmowali się Sasi lichwiarstwem, wyrębem lasów, a także rzemiosłem miejskim, o czym świadczą dawne serbskie nazwy pochodzenia niemieckiego nadawane rzemieślnikom.
Mieszczaństwo serbskie jako stan jednolity nie zdążyło uformować się w Serbii nie tylko w okresie panowania Nemaniczów, lecz również w XV w. W osadach wczesnomiejskich mieszkali zawsze obok mieszających się stopniowo z ludnością miejscową Sasów także obywatele miast dalmatyńskich, żyjący we własnych, odrębnych gminach. Kupcy dubrowniccy sprowadzali do Serbii sukno, wino i luksusowe wyroby rzemieślnicze, na targach zaś i w osadach górniczych skupowali, a następnie wywozili skóry, wosk, suszone mięso, metale i drewno.
Do warstwy panującej należeli poza dynastią królewską wyżsi duchowni, przede wszystkim biskupi, będący zarazem ihumenami głównych monasterów prawosławnych fundowanych przez samych Nemaniczów, vlastela, czyli świeccy możnowładcy, i vojnici — średni i drobni feudało-wie, zwani w XIV w. vlastelićiciami. Do wielkiego żupana, a następnie króla należały wsie żupskie stanowiące zaplecze grodów królewskich. Stefan Nemania nadał monasterom w Studenicy, na Bistricy i Hilandarowi sela i ludzi. Posiadłości Cerkwi i możnowładców tworzyły seniorie feudalne, tak zwane vlastelinstva, które dzięki uzyskiwaniu coraz szerszych praw immunitetowych przekształcały się w XIII i XIV w. niemal w samodzielne państewka, co stało się przyczyną rozkładu monarchii Nemaniczów. Arcybiskupstwo serbskie z siedzibą w monasterze Żića otrzymało w początkach XIII w. 57 wsi i przysiółków oraz 217 Włachów zajmujących się pasterstwem. Posiadłości ufundowanego przez króla Stefana Deczańskiego w Metohii monasteru Visoki Dećani obejmowały 2166 gospodarstw wieśniaków zajmujących się rolnictwem i rzemiosłem i 266 gospodarstw pasterskich należących do ludności właskiej. Od XIII w. rozwijał się pod wpływem Bizancjum i Bułgarii system proniji. Królowie serbscy oddawali ziemie zwane pronijami w warunkowe posiadanie serbskim vlastelićiciom w zamian za obowiązek konnej służby wojskowej. Własnych vlastelićiciów-pronijarów posiadały również bogate monastery.
Ludność wiejska przekształciła się w XII i XIII w. z wolnych dawniej wieśniaków posiadających prawa dziedziczne do uprawianej ziemi zwanej bastiną w zależnych chłopów poddanych. Ogół ludności nazywano w Serbii sebrami. Sebrowie dzielili się na wolnych baśtiników i kilka kategorii chłopów poddanych.