Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Jej przedniejsze rodziny prawo feudalne zamieniły na równość republikańską
szlachty. Litwa i Polska były to połączone razem dwa potężne narody, które jedynym na
świecie przykładem dobrowolnie jedną całość stanowią. Litwini mają wprawdzie oddzielny
język, którym i szlachta mówi, ale którego w piśmie i w szkołach nie używają, od niepamięt-
nych czasów za język gminu uważają. Język ten zostawiony odłogiem bez literatury, bez żad-
nej uprawy, bez żadnego i pomnika pismowego, służący tylko gminowi, w jego codziennych
stosunkach z panami, znikczemniał i nie stanowi żadnej cechy odrębnej narodowości litew-
skiej. Toż samo można by powiedzieć o Statucie Litewskim. (Jak Konstytucja 3 Maja zastała
i uważała Statut Litewski? Rozebrać.)176 Toż samo o wielu innych lokalnych szczegółach.
Litwini obywatele nie byli to w początkach Polacy koronni z Korony osiedli w Litwie, nie!
Byli to rodowici Litwini, którzy na własnym gruncie zostali Polakami, którzy siebie, swą
ziemię, swe obyczaje i prawa spolszczyli; którzy przyjęli religią katolicką od Polaków, mię-
dzy którymi jednym słowem z koroniarzami nie zachodzi w niczym żadna różnica. Akcent
tylko cokolwiek śpiewny prowincjonalizm zachował, ale ten odcień ma każda ziemia polska.
176 Na marginesie dopisano: „Zachowała Statut tymczasowo, mając z czasem nadać jedno prawodawstwo dla
całego kraju.”
234
Wcale różne od tych zachodzą stosunki pomiędzy Koroną i Rusią. Ruś jest trzecim głów-
nym elementem składowym Polski, elementem, w którym dotąd niezmiernie wiele siły do
nowego powstania zostało, ale który nie tym sposobem jak Litwa wszedł w związek z Polską
i który dotąd nosi na sobie cechę tego odmiennego połączenia z Koroną. (Tu w kilkunastu
wierszach historia Rusi.) Ruś w początkach monarchii bolesławowskiej napadana i wojowana
przez tę monarchią wzywała ją także do pośrednictwa w licznych między własnymi książęta-
mi roztyrkach. Dostarczała ona żon królom polskim. W sto lat po podziale Polski na synów
Krzywoustego, podbita przez Mogołów, przez Litwę oswobodzona i zawojowana – oprócz
królestwa ruskiego dzisiejszej Galicji, które zupełnie było odrębne177 – w tych stosunkach z
Litwą na mocy jej unii połączyła się z Polską. Ziemie ruskie, osobliwie ku kończynom
wschodnim Rzeczypospolitej, otwierały polskim monarchom pole do obszernych nadań. Stąd
obywatele koronni rodem Polacy osiadali na Rusi, nabywali tam rozległe grunta itd. Częścią i
przez migracją mniejszego koronnego obywatelstwa zaludniały się tamte kraje. Wiele z daw-
niejszych przedniejszych rodzin ruskich, mianowicie ze krwi niegdyś panujących tam książąt,
kniaziów, i obrządek łaciński przyjęło, i w gruncie spolszczało, ale nierównie więcej Polaków
przybyło tamtejszej ludności przez wędrówkę, przesiedlenia i nadania. (Tu potrzebna wiado-
mość dokładna o szlachcie ruskiej miejscowej, jej stosunku z Polską na całej Rusi itd.)
Język litewski gminny nie jest nawet słowiańskim dialektem; Litwa pierwiastkowa nie
była nawet słowiańskim plemieniem. Przeciwnie Ruś, w gnieździe swoim najczystsza Sło-
wiańszczyzna, przemawiała i mówi dotąd językiem słowiańskim, który chociaż literatury nie
wydał i naukowo późniejszymi czasy kształcony nie był, wszelako w początkach miał i Pismo
Święte przełożone, i kromki najdawniejsze po rusku. pisane, wreszcie książęta litewscy tym
pociągiem do Słowianszczyzny, który Litwę niesłowiańską charakteryzuje, język ruski przy-
jęli za narodowy język stanu i narodu. (Tu wiadomość o języku ruskim i jego kolejach z bro-
szurki M.P.)
Prócz języka nie wyrobionego, zdolnego jeszcze do wykształcenia, lecz w widokach naszej
potęgi politycznej na przyszłość raczej na zatarcie niżeli na wyrobienie skazanego, miała Ruś
inne jeszcze swej odrębnej narodowości cechy: 1. p r a w a, 2. r e l i g i ą. Najdawniejsze
prawo z r. 1054 Jarosława W., czyli Prawda Ruska, prawo skandynawskie. (Charakteryzować
to prawo, wykazać jego koleje, gdzie i kiedy obowiązywało, kiedy ustało itd.) Religia grecka
– obrządek – tutaj wiadomość o unii etc., o różnicy zachodzącej między tym wyznaniem i
katolickim, dlaczego ta religia, a nie katolicka w tych ziemiach się przyjęła itd.
Z tego wcale odmiennego od Litwy połączenia Rusi z Polską, z tego stosunku między czę-
ścią ludności polskiej i ruskiej na Rusi, z tych wszystkich cech odrębnej narodowości ruskiej
wypadają tedy po rozbiorze kraju dla widoków i środków powstania inne także sposoby uwa-
żania Rusi w ogólności. Na Rusi mniej jest daleko rodowitych Polaków jak Rusinów. Pano-
wie katolicy, właściciele wsi są Polacy, chłop jest Rusinem, gnębionym od wieków przez
pana. Pop jest jego dyrektorem moralnym. Car przez popa wpływa na niego. Rozwinąć te