Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Czerpanie z tradycji kultury europejskiej polega na odwo³ywaniu siê do ogólnie znanych
tekstów, przekonañ, wydarzeñ. Genezê biblijn¹ ³atwo rozpoznaæ w takich frazach, zwrotach
i wyra¿eniach jak: Jeœliby ci milczeli, kamienie wo³aæ bêd¹; Nie mieæcie (lub: nie rzucajcie)
pere³ waszych przed wieprze; Nie wie lewica, co czyni prawica; Odpuœæ im, bo nie wiedz¹,
co czyni¹; Przemija postaæ tego œwiata; Wielu jest wezwanych, ale ma³o wybranych; Wszyscy,
którzy miecz bior¹, mieczem pogin¹ (lub: Kto mieczem wojuje, od miecza ginie); Zdaj sprawê
z w³odarstwa twego; arka przymierza, od Annasza do Kajfasza, owoc zakazany, plaga egip-
ska, rzeŸ niewini¹tek, sól ziemi, uczony w Piœmie, umywaæ rêce, wdowi grosz.
Z kolei po³¹czenia: herkulesowa si³a, kompleks Edypa, mêki Tantala, niæ Ariadny, ³o¿e
Prokrusta, stajnia Augiasza, syzyfowa praca, szata Dejaniry, w objêciach Morfeusza maj¹
swoje Ÿród³o w mitologii greckiej.
-D
g
O.
ZWI¥ZKI FRAZEOLOGICZNE 1782
Du¿¹ czêœæ zwi¹zków frazeologicznych stanowi¹ cytaty z wybitnych dzie³ literatury pol-
skiej i œwiatowej, które - wielokrotnie powtarzane - zyska³y status odrêbnych jednostek jê-
zyka, np. Byæ albo nie byæ - oto jest pytanie; W tym szaleñstwie jest metoda oraz: le siê
dzieje w pañstwie duñskim (W. Szekspir „Hamlet"); kobieta w wieku balzakowskim (H. Bal-
zak, „Kobieta trzydziestoletnia"); Konia, moje królestwo za konia (W. Szekspir „Ryszard
III"); miêdzy Scyll¹ a Charybd¹ (Homer „Odyseja"); Mów do mnie jeszcze („Preludia" K. Tet-
majera); piêta Achillesa (Homer „Iliada"); walczyæ z wiatrakami (M. Cervantes „Don Ki-
chot"); w³o¿yæ miêdzy bajki („Wstêp do bajek" I. Krasickiego). Podobnie jest z wyra¿eniami
odnoszonymi do znanych wydarzeñ historycznych, np. bajoñskie sumy; Pary¿ wart jest mszy;
pójœæ do Canossy; przekroczyæ Rubikon; pyrrusowe zwyciêstwo.
Niektóre po³¹czenia frazeologiczne (tak¿e w sensie wzorów strukturalnych) ³¹czymy
z odzia³ywaniem jêzyków obcych, np. wlec siê w ogonie (roœ.), ostatni krzyk mody (fr.).
Podstawowe opracowania podaj¹ dwa podzia³y zwi¹zków frazeologicznych: jeden oparty
na kryterium strukturalnym, drugi na kryterium stopnia stabilnoœci po³¹czenia.
Klasyfikacja strukturalna wystêpuje w dwóch wariantach:
1. Podzia³ tradycyjny (Stanis³awa Skorupki) odwo³uje siê do budowy po³¹czeñ frazeolo-
gicznych i wyró¿nia:
a) wyra¿enia, czyli konstrukcje frazeologiczne o charakterze nominalnym (maj¹ce
w swoim sk³adzie rzeczowniki, przymiotniki i przys³ówki), np. amator kwaœnych jab³ek, au-
striackie gadanie, ciep³e kluski, krakowskim targiem, kropla w morzu, na ³eb na szyjê, nie-
bieskie migda³y, niedŸwiedzia przys³uga, piêta Achillesa, tr¹by jerychoñskie, z deszczu pod
rynnê;
b) zwroty, czyli zespo³y wyrazów z g³ównym cz³onem czasownikowym, np. poczuæ pis-
mo nosem, pójœæ do Canossy, przejœæ Rubikon, spaœæ z byka, udawaæ Greka, urwaæ siê
z choinki, wpaœæ jak œliwka w kompot;
c) f r a z y, czyli zespo³y wyrazowe z³o¿one z cz³onów rzeczownikowych i czasownikowych,
np. Gdzie roœnie dziewanna, tam bez posagu panna; Nie mia³a baba k³opotu, kupi³a sobie
prosiê; Oliwa (sprawiedliwa) na wierzch wyp³ywa; Przysz³a koza do wo¿¹; Wysz³o szyd³o
z worka; Z³apa³ Kozak Tatarzy na, a Tatarzy n za ³eb trzyma.
2. Nowszy podzia³ (Andrzeja £owickiego, Anny Pajdziñskiej) odwo³uje siê do funkcji
sk³adniowej poszczególnych frazeologizmów, co pozwala wyodrêbniæ:
a) frazy (u¿ywane w funkcji zdania, np. Klamka zapad³a);
b) zwroty (pe³ni¹ce funkcje czasowników, np. siedzieæ na walizkach);
c) wyra¿enia rzeczownikowe (przystosowane do pe³nienia funkcji rzeczowni-
ków, np. pies ogrodnika);
d) wyra¿enia okreœlaj¹ce (zwi¹zki frazeologiczne okreœlaj¹ce rzeczowniki, cza-
sowniki, przymiotniki i przys³ówki, np. ca³¹ gêb¹, chc¹c nie chc¹c, jak makiem zasia³, jako
tako, krótko i wêz³owato, ni w piêæ ni w dziewiêæ);
e) wskaŸniki frazeologiczne (pe³ni¹ce rolê wyrazów pomocniczych, np. w zwi¹z-
ku z czymœ, w oparciu o coœ, wrêcz przeciwnie).
Ze wzglêdu na stopieñ stabilizacji frazeologizmu wyró¿niamy:
1. Zwi¹zki o nienaruszalnym sk³adzie, czyli sta³e (zwi¹zki idiomatyczne, idiomatyz-
my, idiomy), np. bia³y kruk, farbowany lis, iœæ z kimœ na udry, zrobiæ z ig³y wid³y.
Idiomami w wê¿szym znaczeniu nazywamy podgrupê zwi¹zków sta³ych, jak¹ s¹ frazeo-
logizmy narodowe, nieprzet³umaczalne dos³ownie na obce jêzyki, np. potêpiæ w czambu³; za-
laæ sad³a za skórê; zbiæ z panta³yku. Przek³ad takich wyra¿eñ mo¿e zawieraæ albo konstruk-
cjê opisow¹, albo idiom o znaczeniu zbli¿onym do polskiego, np. (poi.) spaæ pod go³ym nie-
bem -» (fr.) coucher a la belle etoile, czyli 'spaæ pod piêkn¹ gwiazd¹', podczas gdy czêœæ sta-
³ych zwi¹zków frazeologicznych (biblijne, historyczne, mitologiczne, literackie) mo¿na
t³umaczyæ dos³ownie.
Sta³oœæ sk³adu s³ownego frazeologizmu nale¿y traktowaæ bardzo rygorystycznie - po-
szczególnych elementów nie mo¿na ani usuwaæ, ani wymieniaæ, ani dodawaæ; powiedzenie
Z pró¿nego i Salomon nie naleje nie mo¿e mieæ ani postaci Z pró¿nego i Herkules nie naleje,
ani *Z pró¿nego nie naleje, ani *Z pró¿nego i Salomon nie naleje oliwy do ognia.
2. Zwi¹zki o ograniczonej wymiennoœci elementów, czyli ³¹czliwe, np. wywieraæ na-
cisk, wp³yw, presjê, ale ju¿ nie: szanta¿, przymus; odnieœæ sukces, zwyciêstwo, triumf, ale
1783 ZWI¥ZKI SK£ADNIOWE
ju¿ nie: laury (tu: zdobyæ), rekord (tu: ustanowiæ), przewagê (tu: uzyskaæ), furorê (tu: zro-
biæ).
Zasadnicza trudnoœæ, dotycz¹ca w³aœciwego pos³ugiwania siê zwi¹zkami ³¹czliwymi, pole-
ga na zapamiêtaniu ca³ej listy mo¿liwych po³¹czeñ. Niespe³nienie tego warunku prowadzi do
b³êdów frazeologicznych, bêd¹cych rezultatem przekroczenia granic wymiennoœci (³¹czliwoœ-
ci) poszczególnych cz³onów. Wykolejenia tego typu powstaj¹ wtedy, gdy:
a) na miejsce jednego ze sk³adników frazeologizmu wstawiamy jego synonim (w przeko-
naniu, ¿e nie wykraczamy poza sferê ³¹czliwoœci), np. udzieliæ pomocy (schronienia, wspar-