Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Książę do-
wodził wojskiem, bronił granic, prowadził wojnę i zawierał pokój, zbie-
rał daniny i podatki od poddanych, podejmował decyzje w innych spra-
wach państwowych. Jego oparciem we wszystkich sprawach była druży-
na — korporacja zawodowych wojów, którzy służyli osobiście księciu.
Najważniejszą część drużyny tworzyła tak zwana najstarsza {starejszaja)
drużyna, do której wchodzili książęcy mężowie (muzy), w młodszej dru-
żynie byli pasierbowie (pasynki), otrocy (otroki), dzieci (dzieckija) i inni słu-
żebni. W XII wieku z książęcej drużyny i wojsk rodowo-plemiennych
wykształciła się nowa warstwa społeczna - bojarzy. Bojarzy byli wasalami
księcia, otrzymywali od niego ziemię w dziedziczne posiadanie, a w za-
mian za to byli zobowiązani do służby wojskowej u księcia. Sam monar-
cha stawał się zależny od zamożnych bojarów, którzy posiadali wielkie
dobra ziemskie i własne wojska.
Książęta i bojarzy stanowili najwyższą grupę społeczną, na przeciw-
ległym biegunie struktury społecznej znajdowali się chłopi. Absolutna
większość ludności mieszkała w wioskach i zajmowała się rolnictwem
stanowiącym podstawę ówczesnej gospodarki. Poza rolnictwem, w któ-
rym stosowano już dwu- i trójpolówkę, ludność wiejska zajmowała się
hodowlą i rzemiosłem. Podstawową jednostką wytwórczą było chłop-
skie gospodarstwo rodzinne - nazywane w źródłach: dym albo radio. Lud-
ność chłopska była zorganizowana we wspólnoty (miry, wierwi) — wspól-
noty terytorialne grupujące chłopskie rodziny. Wchodziły w ich skład
rodziny ludzi wolnych i zależnych od właściciela ziemskiego. Wolnych
mieszkańców wsi nazywano stnerdami, natomiast do niewolnych (inaczej
czeladzi) należeli ludzie nazywani chołopami (niewolnicy, którymi stawali
się jeńcy wojenni) i zakupnymi (chłopi, którzy stali się zależni za długi).
Rozpoczął się proces feudalizacji społeczeństwa i pogłębiania różnic ma-
jątkowych; coraz liczniejsi wolni członkowie wspólnot terytorialnych
przechodzili do kategorii ludności zależnej. W XII wieku pojawiły się do-
bra dziedziczne (wotczyny) i dobra użytkowania czasowego (pomiestia), były
to jeszcze jednak nieliczne wyspy w morzu wolnej własności chłopskiej.
Kształtowanie się państwowości na Rusi było ściśle związane z gro-
dami - podstawą nowej organizacji społecznej. Grody jako osiadłości
I
62
Rozdział II
nowego typu zaczęły się pojawiać na Rusi już w DC-X wieku. Za jedno ze
zjawisk zapowiadających ich powstanie jest uważany rozwój rolnictwa,
który pozwalał części ludności porzucić zajęcia rolnicze i zająć się tylko
rzemiosłem lub handlem. Archeolodzy wskazują, że większość grodów
na Białorusi pojawiła się w wyniku kolonizacji słowiańskiej. Zakadanoje
w nowych miejscach, niezależnie od starych ośrodków plemiennych. Jed-
ynak drogi ich powstania mogły być bardzo różne. O ile Połock i Turów
; założno na miejscu dawnych ośrodków plemiennych, to takie grody,
jak Mińsk, Zasław, Nowogródek, Grodno, Brasław i inne pojawiły się
jako pograniczne twierdze i umocnione ośrodki mające wspierać kolo-
nizację, inne jeszcze powstawały jako książęce rezydencje i ośrodki ad-
1 ministracyjne.
W latopisach jako pierwszy gród na Białorusi został wymieniony
pod 862 rokiemJPołock. W informacjach o wydarzeniach z X wieku rela-
cje zaczynają się od Turowa (980 rok), Iziasławla i Witebska; w wieku XI
występuje już dwanaście nowych grodów na Białorusi. WXII wieku źró-
dła dodają jeszcze osiemnaście nowych grodów. Do połowy XIII wieku
na terytorium Białorusi latopisy wymieniają trzydzieści pięć grodów. Co
prawda nie wszystkie wymienione miejscowości były rzeczywistymi gro-
dami, część z nich była po prostu miejscowościami otoczonymi często-
kołem (sam termin gród pochodzi od słów grodzić, ogradzać). Także nie
wszystkie wymienione w latopisach grody stały się ośrodkami rzemiosła
i handlu. Dlatego też nie jest przypadkiem, że niektóre z nich do dzisiaj
nie zostały zlokalizowane przez archeologów.
We wczesnym etapie swoich dziejów gród stanowił obwarowaną
przestrzeń, w której mieszkał książę (albo jego wasal) z drużyną oraz rze-
mieślnicy i kupcy. Potem, w miarę rozwoju poza obwarowaniami grodu
wyrastała nowa, nie umocniona osada zwana podgrodziem (posad) (cen-
tralna, umocniona część grodu była nazywana dziedzińcem). Podgrodzia,
w których mieszkali wolni rzemieślnicy, zaczęły się pojawiać zasadniczo
w XII wieku, kiedy rozpoczął się dynamiczny rozwój rzemiosła.
Największym grodem na Białorusi był Poiock, w którym liczba
mieszkańców w XII wieku mogła sięgać dziesięciu tysięcy (dla porówna-
nia w Kijowie - pięćdziesięciu tysięcy, w Nowogrodzie od dwudziestu
do trzydziestu tysięcy). Inne grody miały po kilka tysięcy mieszkańców.
W skandynawskich sagach i saskich legendach Połock figuruje obok Ki-
jowa i Nowogrodu jako trzeci ośrodek Rusi. Połączony bezpośrednimi
Pierwsze państwa na Białorusi 63
i pośrednimi więziami z Imperium Bizantyjskim, krajami Europy łaciń-
skiej i muzułmańskiego Wschodu, stał się Połock rzeczywiście jednym
z największych ośrodków rzemieślniczych, handlowych i kulturalnych.
Wśród największych grodów ówczesnej Białorusi znajdowały się także
Turów i Witebsk, następnie Pińsk, Brześć, Słuck,€\fowogródek. Ostatr
: nich, leżący na uboczu od głównych szlaków na pograniczu bałto-sło^i
Pańskim, dosłownie zadziwił archeologów bogactwem znalezisk. Wyś
[ćopaliska pokazały, że wXII-XIII wieku Nowogródek był jednym z najl
bogatszych miast regionu, posiadającym całą dzielnicę jubilerów i złotni-
ków, połączonych w organizację zawodową - cech (bratczynu). Gród pro-
wadził handel z odległymi krajami. Badacze przeszłości Nowogródka
zauważyli rzecz ciekawą: zabudowa miasta ma charakter zbliżony do pla-
nów miast zachodnioeuropejskich.
Rozgałęziona sieć rzeczna sprzyjała rozwojowi handlu nie tylko po-
między grodami i rejonami samego kraju. Z badań archeologicznych
wynika, że na Białoruś przyjeżdżali kupcy z towarami z najodleglejszych
ziem. I tak z Kijowa przywożono przedmioty związane z kultem chrze-
ścijańskim i bransolety ze szkła, z Wołynia - ozdobne przęśliki, z Bizan-
cjum - amfory, z Kaukazu - twarde drewno, z muzułmańskiego Wscho-
du - naczynia fajansowe, a z krajów łacińskiego Zachodu - przede wszyst-
kim wyroby z metali kolorowych. Pośród przedmiotów znalezionych na
Białorusi są: kubek z brązu z Sambii, saskie naczynie do mycia rąk, złoty
pierścionek z łacińskim napisem, broń ze Skandynawii i inne. Natomiast
z Białorusi wywożono drogocenne futra (sobole, kuny i wiewiórki), miód,
wosk, smołę, len i inne surowce.
Organizacja władz w miastach Białorusi była podobna do wzorców