Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Staszic domagał się wprowadzenia w miej-
sce przywilejów stanowych wyborczego c.en-
zusu majątkowego, permanentnie działają-
cego sejmu, wzmocnienia wykonawczej
władzy królewskiej. Teoretyczne wywodv
Staszica, acz mające mniejsze znaczenie w
266
politycznej kampanii prowadzonej w
przeddzień Sejmu Wielkiego, spowodowa-
ły zainteresowanie bodaj większe niż Li.sty
Anonima, wyzwalając lawinę pism popie-
rających lub zwalczających przedstawione
projekty (z których za najciekawsze można
uznać Józefa Pawlikowskiego, syna kowa-
la, późniejszego adiutanta Tadeusza Koś-
ciuszki), Staszic, podobnie jak i Kołłątaj,
był twórcą głównych koncepcji reformator-
skich w ostatnim okresie istnienia Polski
szlacheckiej.
Kultura okrţsu Oświecenia
Rozwój literatury politycznej stanowił
tylko fragment wielkiego rozwoju piśmien-
nictwa epoki Oświecenia wyrastajęcej z za-
sadniczych zmian w mentalności i postawie
społeczeństwa polskiego. Empiryczna, po-
zytywistyczna myśl Oświecenia, której
przedstawicielem obok Staszica i Kołłątaja
był m. in. Jan Śniadecki, w coraz większym
stopniu rozpowszechniała się wśród elity
intelektualnej i licznych zwolenników no-
' ţanę poglądów zmiany w gustach i mo-
i: ţe epoki. Walka racjonalizmu z sarmaty-
em prowadzona pod hasłem walki z za-
ţ: _ faniem, ciemnotą, błędami ustroju, ins-
_owanaţbyła w dużym stopniu z ze-
ątrz, pierwotnie przez myśl niemiecką
lozofa Wolffa, Leibnitza), a od sześć-
ţesiątych lat XVIII stulecia - francuską
ţa.ngielską. Szczególnie flozofa Woltera,
ţ,.,ţusseau, encyklopedystów trafiała na
ůţOaatny grunt, acz niewątpliwie była spły-
a i wielokrotnie traktowana jako obo-
ţązujący kanon mody intelektualnej, tak
ţk obowiązujący kanon mody codziennej
; owiły stroje francuskie, włoskie, a w
ţolityce - organizacje masońskie wzoro-
' ţane na angielskich itp.
ţ' Pierwsze utwory literackie, których au-
ţ rzy starali się kształtować nowe gusty,
yły również przeróbkami dzieł zagranicz-
ţych, jak np. pisane przez redaktora "Mo-
ţitora" (także wzorowane na prasie fran-
euskiej oraz angielskiej) - Franciszka Bo-
homolca ( 1720-84). Ich rola polityczna
polegała na propagowaniu poglądów wią-
żących się z ideami obozu reform. Przykła-
dem próby zastosowania obcych wzorów
do stosunków polskichjest, niewiel.kiej kla-
sy zresztą, twórczość literacka Adama Ka-
' źimierza Czartoryskiego, zdolniejszego or-
; ganizatora życia kulturalnego niż autora.
Pierwszym pisarzem, który potrafił połą-
ţ cţyć tendencje Oświecenia z udaną formą
literacką był biskup smoleński Adam Na-
ruszewicz (1733-86), autor Historii naro-
ůgo (1780-1786), pierwszego
dzieła odpowiadającego nowoczesnym wy-
mogom krytyki naukowej i opierającego
się na bogatych materiałach archiwalnych.
lako literat wsławił się przede wszystkim
śatyrami (Chudy literat), które zrywając z
ńatrętną dydaktyką dominującą w po-
przedniej epoce dawały cięty obraz przy-
war społecznych. Naruszewiczowi mniej u-
dały się liryki, w których wykorzystał stare
wzory panegiryków barokowych, a które
tworzył szczególnie na cześć swego mece-
nasa i patrona - Stanisława Augusta.
Ostatni król Polski bowiem świadomie
talentów, zapewniając możliwość
go działania licznym ludziom sztu
ki. Na słynnych obiadach czwar
zbierała się elita kulturalna kraj
różniąc się od sarmackiej szlacht
bem bycia i poglądami, zmieniała
wo jej poglądy na sztukę i wiedzę
Mecenat Stanisława Augusta w,
nym efekcie bardzo owocny w s
przyniósł również rozkwit poezji p
cznej. Jej najwybitniejszym przed
lem był Stanisław Trembecki (1739
szambelan królewski, autor lekkic
kowych utworów lirycznych. Zarć
jak i znacznie bardziej zaangażow;
tycznie Kajetan Węgierski (1755-
przemian z konwencjonalną sielan
wiali również satyrę piętnującą za
wady szlachty. Na najwyższy pozion
ją jednak Ignacy Krasicki (1735
biskup warmiński. Autor, Mysze
nachomachu, znakomitych satyr n
sne duchowieństwo i -- w replice r
Stanisław Staszic
Kobieta polska. Mal. A. Watteau
znany eyt tez ţaKo tworca czterowiersza =
"Święta miłości koćhanej ojczyzny...", któ-
ry stał się artykułem wiary patriotów pol-
skich. Znakomite satyry obyczajowe (Żo-
na modna, Pijaństwo), przewyższały swym
poziomem artystycznym prozę Krasickie-
go, łącznie z pierwszym polskim romansem
utopijno-dydaktycznym Mikolaja Doświad
czyńskiego przypadki.
Wielu pisarzy ulegało modzie na lirykę
sentymentalną, pozostawiając w tej dzie-
dzinie duży dorobek (Franciszek Dionizy
Kniaźnin, Franciszek Karpiński, Józef
Szymanowski i wielu innych). Na kulturę
drugiej połowy XVIII w. przeważający
wpływ wywarła też polityczna komedia
czasów Stanisławowskich, szczególnie w
drugim, późniejszym okresie Oświecenia
polskiego, po 1780 r. Na czoło wysunął się
wówczas Franciszek Zabłocki (1750-
-1812), autor Sarmatyzmu, Fircyka w za-
lotach i wielu innych utworów tak oryginal-
nych, jak i przyswojonych literaturze pol-
skiej. W okresie Sejmu Wielkiego oddał on
swój talent na usługi stronnictwa patrioty-
angazuţąc stę po strome zwolenntkow re-
form. Podobne stanowisko reprezentował
Julian Ursyn Niemcewicz (1757-1841),
autor Powrotuposla, aktywny działacz Sej-
mu Czteroletniego, w przyszłości adiutant
Kościuszki. Rosnący wraz z napięciem po-
litycznym udział literatury w życiu społe-
czeństwa charakteryzuje twórczość dyrek-
tora teatru warszawskiego (piastującego
ten urząd w latach 1783-1814, z przerwa-
mi), Wojciecha Bogusławskiego (1757-
-1829), autora m. in. widowiska opartego
na motywach ludowych Cud mniemany,
czyli Krakowiacy i Górale, które stało się w
momencie poprzedzającym Insurekcję Koś-
ciuszkowską literackim wyrazem tendencji
politycznych nurtujących społeczeństwo
polskie. Wystawiono je - łącząc różne for-
my teatralne - z tańcami i śpiewem, z
muzyką Jana Stefaniego w 1794 r.
Poważne znaczenie jako jedyny masowy
środek oddziaływania zdobył sobie teatr,
szczególnie w okresie przewrotu kultural-
nego i następującej po nim rewolucji społe-
cznej i narodowej. Również publicystyka
268
źamek królewski w Warszawie. Fragment obrazu B. Canaletta
iţamek królewski w Warszawie. Sala tronowa
Szlachecki dwór w Żyrzynie z XVIII w.
WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ.
UPADEK RZECZYPOSPOLITEJ
'ţStosunki mi dz narodowe ` Rosją i Prusami. Rozdźwięki mięć
d ł t
polityczna szukała nowych form oddziały-
wania, zwłaszcza zaś w okresie wzmoźonej
walki politycznej, którą podjęli Franciszek
Ksawery Dmochowski, Franciszek Salezy
Jezierski czy Jakub Jasiński, autor również
prostych utworów lirycznych.