Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
1. ZASADA PRIORYTETU UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH
1.1. Zasada pierwszeństwa konwencji międzynarodowych przed prawem krajowym jest odbiciem współczesnej tendencji do regulowania problemów wynikających z międzynarodowych stosunków prawnych w drodze porozumienia między zainteresowanymi państwami. Trafnie podkreśla się, że rozstrzyganie kwestii o charakterze międzynarodowoprawnym w drodze umów dwustronnych czy wielostronnych bardziej odpowiada duchowi współpracy międzynarodowej i zasadzie równouprawnienia państw oraz równouprawnienia systemów prawnych niż normowanie ich — chociażby w duchu tej kooperacji i poszanowania suwerenności innych państw — w drodze jednostronnych przepisów prawa krajowego3.
Polska w latach 1957-1961 zawarła kilka umów o pomocy prawnej m.in. w dziedzinie spraw cywilnych z większością europejskich państw socjalistycznych oraz z nielicznymi krajami zachodnimi. W późniejszych latach liczba tych umów stopniowo rosła. Po 1989 r. oprócz przystąpienia do kilku umów wielostronnych, wypracowanych w ramach haskiej konferencji prawa międzynarodowego prywatnego (najważniejsze z nich to: konwencja z 1965 r. o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych, konwencja z 1970 r. o przeprowadzaniu dowodów za granicą, z 1973 r. — dotycząca uznawania i wykonalności orzeczeń
3 Por. J. Jodłowski, Zasady przewodnie..., s. 122.
42
//. Zasady polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywilnego
odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, z 1980 r. — o ułatwianiu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych4) lub w strukturach Rady Europy (np. konwencja londyńska z 1968 r. o informacji o prawie obcym czy porozumienie europejskie z 1977 r. w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej), główne działania zostały skierowane na uzyskanie zaproszenia i przyjęcie do konwencji z Lugano z 1988 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych5. Polska uczestniczyła również poprzednio w wielu ważnych konwencjach międzynarodowych, dotyczących w całości lub w znacznej mierze materii międzynarodowego postępowania cywilnego (np. w obu konwencjach haskich o procedurze cywilnej z 1905 i 1954 r., konwencji nowojorskiej z 1956 r. o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, konwencji nowojorskiej z 1958 r. o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, konwencji wiedeńskiej z 1961 r. o stosunkach dyplomatycznych6.
Polskie międzynarodowe postępowanie cywilne jest więc w szerokim zakresie — i pod względem przedmiotowym, i w stosunkach ze znaczną liczbą państw (choć nie zawsze najważniejszymi z punktu widzenia intensywności obrotu prawnego) — regulowane umowami międzynarodowymi.
1.2. Do wejścia w życie (17 października 1997 r.) Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. wzajemny stosunek między ustawą krajową (przepisami z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego) a umowami międzynarodowymi, których Polska jest stroną (czyli prawem międzynarodowym), regulował art. 1096 k.p.c. — mówiący o niestosowaniu przepisów części III k.p.c., jeżeli umowa międzynarodowa stanowi inaczej. Przepis ten eksponował zatem zasadę priorytetu umów międzynarodowych, ale tylko wobec przepisów części III k.p.c.
Problem stosunku traktatów międzynarodowych do prawa wewnętrznego przez wiele lat był bardzo sporny w polskiej literaturze prawniczej i judykaturze7.
4 Zob. wykaz konwencji w rozdziale I pkt 5.
5 Zob. rozdział I pkt 6.
6 Wszystkie te konwencje zob.: E. Wierzbowski, Umowy międzynarodowe PRL dotyczące obrotu prawnego. Warszawa 1966; A. Zieliński, Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych. Umowy międzynarodowe PRL, Warszawa 1983 i J. Ciszewski, Obrót prawny z zagranicą, zbiór umów międzynarodowych, t. I i II, Sopot 1997.
7 Zob. m.in. C. Berezowski, Wzajemny stosunek prawa międzynarodowego i krajowego, PiP 1964, nr 8-9; A. Klafkowski, Umowa międzynarodowa a ustawa, RPEiS 1965, nr 4; L. Gelberg, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa w PRL, „Sprawy Międzynarodowe" 1966, nr 2; S. Kazimierczyk, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa wewnętrznego w PRL, „Acta Uniwersitatis Wratislaviensis" 1968, nr 91; K. Skubiszewski, Prawo PRL a traktaty, RPEiS 1972, nr 3; tenże. Konflikt normy krajowej z międzynarodową, PiP 1979, nr 12; Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne, pod red. A. Wasilkowskiego, Wrocław 1980; J. Jodtowski, Umowy międzynarodowe w świetle judykatury SN, Pal. 1984, nr 2; tenże. Zasady przewodnie..., s. 123 i n.; J. Łopuski, Międzynarodowe konwencje cywilnoprawne. Niektóre zagadnienia stosowania i wykładni, [w:] Prace z prawa cywilnego, pod red. B. Kordasiewicza i E. Łętowskiej, Wrocław 1985; K. Skubiszewski, Wzajemny stosunek i związki
/. Zasada priorytetu umów międzynarodowych 43
Zarysowały się przy tym różnice stanowisk w tak ważnych kwestiach, jak: jednego czy dwóch systemów prawnych, mocy obowiązującej umów międzynarodowych w stosunkach wewnętrznych i jej podstawy oraz znaczenia publikowania umów międzynarodowych w zbiorze urzędowym (Dzienniku Ustaw). Przeważał jednak pogląd, że umowa międzynarodowa ratyfikowana i należycie ogłoszona w Dzienniku Ustaw ma ex proprio vigore skuteczność w wewnętrznych stosunkach prawnych w dziedzinach zastrzeżonych w ustawie albo uregulowanych przez ustawę. Ostatecznie w praktyce kwalifikowano umowy jako lex specialis w stosunku do prawa wewnętrznego i przyjmowano następującą hierarchię źródeł prawa w zakresie międzynarodowego postępowania cywilnego:
1) umowy dwustronne,
2) umowy wielostronne,
3) przepisy ustaw szczególnych,
4) przepisy części III k.p.c.,
5) przepisy części I k.p.c. o postępowaniu odrębnym (np. w sprawach małżeńskich i rodzinnych) oraz równorzędne przepisy o postępowaniu nieprocesowym dla poszczególnych rodzajów spraw,
6) pozostałe przepisy k.p.c.8