Rzeka symbolizuj�ca to, co czyste i pierwotne, intryguje Frank� tak, jak �wiat�o�� intrygowa�a demiurga, kt�ry dla kaprysu uwi�zi� j� w materii...

Strona startowa Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.W istocie otrzymujemy wynik, kt�ry ma nieoczekiwanie interesuj�ce konsekwencje: pierwsze teorie - to znaczy pierwsze pr�bne rozwi�zania problem�w - i pierwsze problemy...Barclay zatem wbrew wszystkim i wszystkiemu bronił uparcie do ostatniej chwili planu cofania się na całej linii, planu, który wysławiał przed jednym z...– Inżynierowie Eesyana stworzyli podwójną bramę – torus, który w jednym kierunku funkcjonował jako wejście, a w odwrotnym jako wyjście...Tego samego wieczora wędrowny rękopis Szaleństwa Almayera został wypakowany i położony bez ostentacji na biurku w moim pokoju, w gościnnym pokoju, który —...To było piękne, wspaniałe - szczytowy moment w życiu każdego artylerzysty, moment, który przeżywał wciąż od nowa w marzeniach, na jawie i we śnie, przez resztę...Dobbs i Joe Głodomór nie wchodzili w grę, podobnie jak Orr, który znowu majstrował przy zaworze do piecyka, kiedy zgnę­biony Yossarian przykuśtykał do...Wszystkich pracowników przytrzymywała w pracy jedynie nadzieja otrzymania nowego, lub w miarę nowego sprzętu, który pozwoliłby na prowadzenie normalnej...piknikiem nad Bugiem, który doprawdy nie miał nic wspólnego ani z dekoratorstwem, ani z anestezjologią — no, może o tyle miał, że za jego pomocą Idzia...Czerwony dom opowiadał o burzliwym życiu tajemniczego osobnika, który obrabowywał sklepy z zabawkami i muzea, a skradzionym lalkom i marionetkom wydłubywał oczy,...Tego dnia skaza na saidinie dawała się wyjątkowo we znaki, gęsty, brudny olej, który sączył się z wszystkich porów skóry i plamił aż do kości... 
 

Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.


Woda by�a cich�, b��kitn�, [...] blado poz�ocon�, [...] czasem tylko perl�c si� bia�ymi kroplami lub drobnymi ognikami po�yskuj�c. Nad brzegiem cz�na schylona, Franka swawolnie w ciemn� [podkr. - M. G.], ma�� r�k� �owi�a te ukazuj�ce si� na wodzie per�y i ogniki, a potem ciekawie i z przyjemno�ci� przypatrywa�a si� wyciekaj�cym z jej palc�w strugom roztopionego kryszta�u.
- A jej! - zawo�a�a - �eby to zni�a� i zrobi� z tego paciorki na szyj? i kolczyki. (57 n.)
ARYMAN NAD BRZEGAMI NIEMNA
319
15 Fragmenty Chama cytuj� wed�ug wydania przywo�anego w przypisie 1. W nawiasach podaj� numery stron, z kt�rych pochodz� cytaty.
Usakralizowany w powie�ci Niemen, kt�rego czysto�� stanowi symboliczn� jedno�� z natur� Paw�a (66), staje si� celem czczej i pe�nej pr�no�ci zabawy szatana. Jego kaprys, polegaj�cy na potrzebie uwi�zienia �wiat�o�ci w materii, rozpoczyna kosmiczny dramat. Prowadzi do zmieszania dw�ch przeciwstawnych pierwiastk�w. Symbolika wody jest cz�sto obecna w gnostyckich mitach16. W jednym z gnostyckich tekst�w czytamy:
Kiedy woda �ywa wesz�a w wod� m�tn�, lamentowa�a i p�aka�a... Kiedy zmiesza� wod� �yw� z wod� m�tn�, ciemno�� wesz�a w �wiat�o. (HJ, 73).
Idea zmieszania, a tak�e rozproszenia cz�stek �wiat�o�ci - pisze Hans Jonas - tworzy w manicheizmie podstaw� ca�ego systemu kosmologicznego i soteriologicznego (HJ, 73). Do takiego zmieszania dochodzi, gdy Franka przekracza wody Niemna. Tak zaczyna si� dramat �wiata i dramat Paw�a, kt�ry zostaje oddzielony od pierwotnej jedni i harmonii i zepchni�ty w otch�a� z�a, zbrodni, nami�tno�ci i niewiedzy zarazem. Te dwa plany boskiego dramatu: og�lnokosmiczny i egzystencjalny, jednostkowy, odt�d nieustannie b�d� si� przenika� w powie�ci. Postacie Franki i Paw�a personifi-kuj� zarazem kosmiczn� walk� si� ciemno�ci ze �wiat�o�ci�, jak i ukazuj� egzystencjalny dramat jednostki oddzielonej od Boga i wrzuconej w otch�a� �wiata. Ta interferencja porz�dk�w przyczynia si� do narastania bogactwa sens�w i stanowi o m�dro�ci tej powie�ci.
16 W s�owniku poj�� gnostyckich sporz�dzonym przez Jonasa znajduje si� has�o z nast�puj�cym obja�nieniem: "W oda �ywa. P�yn�ca woda szlachetnego pochodzenia, tworz�ca strumienie zwane przez mandejczyk�w �Jordanami� (co by� mo�e wskazuje na geograficzne pochodzenie wsp�lnoty mandejskiej). Tylko taka woda mo�e by� u�yta w celach rytualnych [...]. Z tego powodu man-dejczycy mogli osiedla� si� tylko w pobli�u rzek" (HJ, 113). Niewykluczone, �e tego rodzaju wiedza etnologiczna mog�a by� znana Orzeszkowej.
320
MACIEJ GLOGER
Zanurzanie si� duszy Paw�a w materii ukazywane jest za pomoc� odpowiedniej metaforyki i symboliki. Gdy Franka zbli�y�a si� do Paw�a, rzeka przybra�a w imaginacji bohatera barw� i konsystencj� smo�y.
Kiedy m�wi�a, w oczach jego odmalowa�o si� nieraz przera�enie [...]. Chwilami wpatrywa� si� w coraz ciemniejsz� wod� i z podziwem, ze zgroz� g�ow� ko�ysa�. Najpewniej widzia� wtedy zamiast wody przepa�� czarn�, a w niej ogniste deszcze gorej�cej smo�y. (67)
Narasta u Paw�a zarazem poczucie osamotnienia i t�sknoty za czym� czystym i jasnym. Ca�� powie�� przenika charakterystyczna dla uczuciowo�ci gnostyckiej t�sknota i nostalgia opuszczonej duszy b��kaj�cej si� w z�owrogim labiryncie �wiata (HJ, 79 nn.). Por�wnania nawi�zuj�ce do symboliki czerni, ciemno�ci w opisie proces�w duchowych Paw�a zmierzaj� do uchwycenia i opisania stanu uwi�zienia i poczucia oddzielenia pierwiastk�w �wiat�a od swej pramacierzy. Podobn� symbolik� ma kaganek �wiec�cy samotnie po�r�d ciemno�ci w chacie Paw�a (131, 217). Mo�na ju� na przyk�adzie Chama obserwowa�, jak metafora s�u��ca prostemu opisowi czy to przestrzeni, stan�w pogodowych, czy to stan�w psychicznych zaczyna grawitowa� ku symbolowi, maj�cemu wnika� w sfer� niepoznawalnego.
Charakterystyczne dla gnozy i apologetyki chrze�cija�skiej s� metafory czy alegorie odurzenia i upicia si� �wiatem (HJ, 85).
0 France powiada najpierw Awdocia: "Czysta pijaczka, cho�
1 w�dki nie pij�ca!" (137), a potem Pawe�: "Kiedy to by�o, �eby pijak w�dki si� wyrzek�? ona za�, cho� w�dki nie pije - pijaczka!" (147).
Nie bez zwi�zku z mitologi� gnostyck� jest silnie wyekspono-; wany w�tek erotyczny powie�ci. W mitologii mandejskiej z�a bogini Ruha - �e�ski odpowiednik Demiurga - dokonuje uwiedzenia Pierwszego Cz�owieka. W motywie tym - powiada Jonas (HJ, j
ARYMAN NAD BRZEGAMI NIEMNA
321
g6 n.) - odbija si� gnostyck� nieufno�� wobec seksu i zmys�owo�ci, taka w�a�nie, jaka wpisana jest w powie��. Seks bowiem to forma usidlenia cz�owieka przez �wiat. Gdy Franka usi�uje zmys�owo poca�owa� Paw�a, odczuwa on ten gest jak przy�o�enie gor�cego �u�lu (70). Wobec pokusy seksu i zmys�owo�ci Pawe� podejmuje tym silniejsze postanowienie nawr�cenia Franki. Atak si� ciemno�ci, budz�cy zgie�k, niepok�j i zamieszanie, maj�cy w zamy�le szatana zag�uszy� g�os Boga, powoduje efekt odwrotny, rozbudza t�sknot� uwi�zionych odprysk�w �wiat�o�ci za sw� pra-macierz� i prowadzi z�o do destrukcji. W zetkni�ciu z Frank� budzi si� w Pawle t�sknota za transcendentnym, ukrytym za warstwami ciemnej materii Bogiem, umacnia si� w nim zarazem dobro do granic nadludzkich, do esencjalnej jedno�ci. Trafnie pisze Pigo�, �e France przypada "rola jakby odczynnika, kt�ry z tamtej duszy wydobywa na jaw sam� i�cizn� warto�ci"17.