Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Pytanie, dojakiego stopnia semantyka potoczności i przyrodoznawstwa wy-
ciska swoje piętno na oglądzie zjawisk historycznych i społecznych, pozostawiamy je-
dynie odnotowane.
45
WALKA METAFOR WE WSPÓŁCZESNEJ
HISTORIOGRAFII FRANCUSKIEJ
Zajmijmy się teraz bliżej koncepcjami rewolucji obecnymi w histo-
riografii francuskiej, a dotyczącymi Rewolucji Francuskiej lub pozo-
stającymi z nią w związku.
Najbardziej szacowną spośród wszystkich koncepcji Rewolucji
Francuskiej, jedną z najstarszych i posiadającą uznany, rozległy do-
robek, jest koncepcja zwana klasyczną, liberalną czy burżuazyjnąl9.
Tworzyli i rozwijali ten kierunek badań - zainicjowany przez sa-
mych uczestników wydarzeń sprzed dwustu lat - znakomici historycy:
Jean Jaures, Albert Mathiez, George Lefebvre, Albert Soboul, Ernst
Labrousse, Jean Godechot, Michel Vovelle, Claude Mazauric i inni.
Zdaniem Franois Fureta, klasyczna interpretacja Rewolucji
Francuskięj ukształtowała się w XIX wieku i za czasów II Republiki
i do dzisiaj nie uległa zmianiez ją poprzez krytykę,
z jaką ten powszechnie uznawany kierunek poszukiwań spotkał się
około połowy lat sześćdziesiątych. Symbolem owej krytyki stała się
praca Franois Fureta i Denis Richeta La Revolution (1965-1966).
Kontynuowała ona pewne idee historiograiii wcześniejszej - te
z nich, które przeciwstawiały się heroicznemu obrazowi Rewolucji,
a więc koncepcje Edmunda Burke'a, Hypolite'a Taine'a, Alexisa de
Tocqueville'a, a także mniej znane, ale ostro atakujące niektóre wąt-
ki tradycyjnego ujęcia prace Richarda Cobba (z drugiego okresu jego
twórczości) czy Augusta Cochina. Jednak dopiero praca Fureta i Ri-
cheta ukonstytuowała drugi "paradygmat", trwale odtąd obecny w hi-
storiografii francuskiej i mający już swój dorobek wspierany przez
takie autorytety, jak Emmanuel Le Roy Ladurie, Pierre Chaunu czy
Marc Ferro.
y Zob. M. S o k o ł o w a, Naszy sowriemienniki -zarubieżnyje istoriki wielikoj
francuzskoj riewolucyi, "Nowaja i nowiejszaja istońja" 1987, nr 4.
to Zob. C. M a z a u r i c, Reflexions sur one nouvelle conceptions de la
Revolution Franaise. "Annales histońques de la Revolution Franaise" 1967, juillet-
septembre, s. 360; A. S o b o u l, Comprendre la Revolution Franaise (1789-1797),
Pańs 1981.
Zastanówmy się zatem, jakie są cechy metafor rewolucji stoją-
cych za każdą z tych orientacji badawczych.
Ogólnie rzecz biorąc, interpretacja klasyczna pojmuje Rewolucję
Francuską jako rewolucję społeczną transformującą proces historycz-
ny, czyniącą przełom między feudalizmem a kapitalizmem, zwalcza-
jącą arystokratyczną monarchię. Jest ona heroiczną walką nowego ze
starym, zmaganiem egalitarystycznych, demokratycznych, postępo-
wych idei ze starym porządkiem. Przewodzi jej burżuazja wspierana
przez walkę zradykalizowanego ludu. Ruch jakobiński jest pozytyw-
ny, a terror niezbędny w obliczu zagrożenia republiki i narodu.
Koncepcja "nowych historyków" posiada, być może, jeden tylko
punkt styczny z klasyczną. Jest nim zgoda co do tego, że termin "Re-
wolucja Francuska" oznacza okres w historii Francji przypadający na
koniec XVIII wieku. Zasadniczo dla Fureta, Richeta, Chaunu, a tak-
że Le Roy Ladurie i Braudela - rewolucji, w sensie klasycznej in-
terpretacji, nie było. Dla nich określenie "Rewolucja Francuska"
wskazuje jedynie na okres w historii Francji, który jeśli już koncep-
tualizują, to przy użyciu kategorii diametralnie przeciwstawnych lub
niezgodnych z klasycznym ujęciem. Tak więc autorzy La Revolution
piszą, że począwszy od 1789 r. zaszło zderzenie (telescopage) trzech
autonomicznych i równoczesnych nurtów rewolucji: ruchu elity libe-
ralnej (szlachta i burżuazja), nurtu chłopskiej rewolucji i ruchu san-
kiulotów. Skutkiem "nowatorskiej woli" elity i niezdolności monar-
chii do spełniania roli arbitra nastąpiło w 1792 r. odchylenie
(derapage) od kursu liberalnej rewolucji, a przyczyną było wmiesza-
nie się sankiulotów, walczących w imię egoistycznych, zmistyiiko-
wanych interesów2i. Rewolucja zatraciła tym samym swój pozytyw-
ny sens ruchu liberalnej elity. Chłopi - zdaniem Fureta -
występowali nie przeciwko feudałom, feudalizm bowiem był wów-
czas zjawiskiem śladowym. Wystąpienia chłopskie miały charakter
antykapitalistyczny, a więc hamujący i reakcyjny. Rewolucja, roz-
drabniając własność, opóźniała wzrost stosunków kapitalistycznych.
Przemoc zaś i terror wywodziły się jedynie z magicznej wiary w siłę.
z F. F u r e t, D. R i c h e t, La Revolution, Pańs 1965, t. I, s. 170.
46 ; 47
Te ostatnie kwestie podejmuje i potwierdza w swych badaniach -
kontynuując ustalenia z pracy o chłopach w Langwedocji - Le Roy
Ladurie. Świat przedsiębiorczości nie potrzebował rewolucji22.
Ostatecznie więc żadna z głównych tez dotyczących znaczenia i
sensu wydarzeń z lat 1789-1799 nie ostała się w tej interpretacji. Nie
było żadnej rewolucji społecznej, nie było globalnej transformacji
procesu dziejowego, upadku ancien regime'u, tj. upadku starych
struktur ekonomicznych, nie było walki klas, nie było przywództwa
burżuazji, itd.23 Wśród pozostałych prominentów "trzeciego pokole-
nia" Annales idee te znajdują wsparcie badawcze i pozytywny
oddźwięk recenzencki24. Problemom nowej interpretacji rewolucji
poświęcano wiele miejsca w czasopiśmie "Anńales", można więc po-
wiedzieć, że trzecie pokolenie Annalistów podjęło zadanie reinter-
pretowania Rewolucji Francuskiej.
ODŚWIEŻANIE KLASYCZNYCH METAFOR
Gdy z kolei bliżej przyjrzymy się wcześniejszym okresom istnienia
szkoły Annales, a więc blochowsko-febvre'owskiemu i braudelo-
wskiemu, dostrzeżemy, że główny nurt historiozoficzna-metodologi-
czny szkoły tworzony przez jej liderów - nie traktuje problematyki
Rewolucji Francuskiej jako ważkiej, wymagającej autonomicznych
badań. Jeśli syntetyzując dzieje napotykano tzw. okres Rewolucji, to
nie koncentrowano na nim uwagi. Tolerował tę problematykę Febvre
jako współredaktor czasopisma "Annales" (głównie w dziale recen-
zji). Blach miał ściśle sprecyzowane zainteresowania historią eko-
nomiczno-społeczną, ograniczone do okresu przedrewolucyjnego.
Braudel interesował się epoką nowożytną. Dostrzegał wprawdzie
w dziejach świata rewolucję industrialną, ale, jak pisał, "rozumiejąc
22 Zob. ibidem, s. 165, 170-229, 294-359.
23 Zob. ibidem, s. 282; F. F u r e t, Prawdziwy koniec Rewolucji Francuskiej.
Tłum. B. Jonicka, Kraków 1994, s. 21.
24
Przykładem są choćby recenzje E. L e R o y L a d u r i e zawarte w jego
książce: Parmi las historiens, Paris 1983, w szczególności prac Fureta, Richeta, Cobba
(s. 181-193).
ten termin wbrew etymologii, jako rozległy w czasie proces kumula-