Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Kiedy nafciarz do�wiadcza strachu, jest to
bezpo�rednio zwi�zane z niebezpiecze�stwem jego
sytuacji, zatem jego reakcja jest normalna. Podob-
nie, serce ksi�gowego ma prawo bi� gwa�townie po
us�yszeniu ha�as�w pod oknem o trzeciej nad ranem.
W przeciwie�stwie do zaburze�, o kt�rych b�dzie-
my m�wi� w tym rozdziale, normalny strach i l�k
odpowiadaj� realno�ci zagro�enia.
Elementy strachu
Definicja strachu jest wielowymiarowa i nie zale�y
od obecno�ci jakiego� konkretnego elementu, lecz
od pewnego po��czenia r�nych element�w (zob.
rozdzia� 1). Strach mo�e mie� r�ne formy u r�-
nych ludzi. Jednak im intensywniejszy kt�ry� z jego
sk�adnik�w i im wi�cej sk�adnik�w mo�emy wyr�-
ni�, tym bardziej jeste�my przekonani, �e mamy do
czynienia ze stanem okre�lanym terminem �strach".
Czuj�c niebezpiecze�stwo, do�wiadczamy reak-
cji strachu, kt�ra sk�ada si� z czterech aspekt�w: (1)
sk�adniki poznawcze � rozpoznanie bezpo�rednie-
go zagro�enia �ycia lub cz�ci cia�a; (2) sk�adniki
somatyczne � natychmiastowa reakcja organizmu
na niebezpiecze�stwo; (3) sk�adniki emocjonalne �
uczucie przera�enia i panika; (4) sk�adniki behawio-
ralne � ucieczka, bezruch albo walka (Lang, 1967;
Rachman, 1978).
� Elementy poznawcze. S� to spostrze�enia bezpo-
�redniej, prawie pewnej krzywdy wywo�anej
przez konkretne, rozpoznawalne zagro�enie.
Wielki doberman gro�nie warczy na ciebie. My-
�lisz: �Chce mnie ugry��", czujesz przyp�yw stra-
chu i kulisz si� w sobie. Na d�ugiej, ciemnej ulicy
czujesz nagle za sob� ruch. My�lisz: �To napast-
nik" i zaczynasz biec. Zauwa�, �e te spostrze�e-
ZABURZENIA L�KOWE
183
nia wywo�uj� cielesne reakcje strachu (Lang,
1979; Thorpe, Salkovskis, 1995).
� Elementy somatyczne. Obejmuj� dwie klasy reak-
cji organizmu: zmiany zewn�trzne i wewn�trzne.
Reakcje zewn�trzne mo�e zaobserwowa� ka�dy,
kto na nas patrzy: sk�ra blednie, pojawia si� g�sia
sk�rka, na czole wyst�puj� krople potu, d�onie wil-
gotniej�, rozszerzaj� si� �renice, usta dr��, mi�nie
napinaj� si�, a na twarzy wida� strach. Reakcje
wewn�trzne s� niezauwa�alne dla innych. Zasoby
wewn�trzne naszego organizmu mobilizuj� si�
w reakcji pogotowia (nazywanej inaczej reakcj�
walki lub ucieczki). Uaktywnia si� wsp�czulna
cz�� autonomicznego uk�adu nerwowego, powo-
duj�c przyspieszenie rytmu serca, skurcz �ledzio-
ny i zwi�kszone wydzielanie czerwonych cia�ek
krwi, aby zapewni� wi�cej tlenu, nast�puje przy-
spieszenie i pog��bienie oddechu, rozszerzenie
dr�g oddechowych u�atwiaj�ce dost�p tlenu, wy-
dzielanie adrenaliny z nadnerczy do krwi, uwal-
nianie przez . ^crob� glukozy i kwas�w t�uszczo-
wych zu�ywanych przez mi�nie, zahamowanie
wydzielania kwasu �o��dkowego, wy��czenie
uk�adu immunologicznego, a w wypadku nag�ego
silnego stresu � utrata kontroli nad p�cherzem
i zwieraczem.
� Elementy emocjonalne. Obejmuj� poczucie prze-
ra�enia, grozy i paniki, ponadto md�o�ci, dr�enie,
mrowienie sk�ry i dziwne wra�enie w �o��dku. Te
sk�adniki s� nam znane, poniewa� m�wimy o nich,
opisuj�c strach. Na og� bardziej jeste�my �wia-
domi sk�adnik�w emocjonalnych strachu ni� na-
szego rozpoznania i wewn�trznych proces�w fi-
zjologicznych, kt�re uruchamiaj� si� pod wp�y-
wem strachu.
� Elementy behawioralne. Obejmuj� dwa rodzaje
zachowa�. Pierwsze to mimowolne reakcje niepo-
koju, kt�re cz�sto s� wynikiem warunkowania
klasycznego. Drugie to reakcje sprawcze, kt�re s�
dowolnymi pr�bami uczynienia czego� z przed-
miotem strachu.
Zdarza si�, �e na bezpiecznej dot�d ulicy grzeczne
dziecko wracaj�c ze szko�y, zostanie zaczepione
przez chuligan�w. Gdy zdarzy si� to kilka razy,
dziecko zaczyna si� ba� chodzi� t� drog�. Przejawia
wiele mimowolnych reakcji strachu, jak pocenie si�
i szybsze bicie serca. Jest to przyk�ad warunkowa-
nia sprawczego strachu. Z rozdzia�u 3 wiemy, �e
klasyczne warunkowanie strachu nast�puje, gdy do-
t�d oboj�tny sygna� ��czy si� z traumatycznym prze-
�yciem. W wyniku tego po��czenia sam sygna� wy-
wo�uje reakcj� strachu. W tym wypadku ulica jest
bod�cem warunkowym (BW), spotkanie z chuliga-
nami jest bod�cem bezwarunkowym (BB), a strach
� reakcj� warunkow� (RW). Po powstaniu uwarun-
kowania sam sygna� powoduje fizjologiczn� reakcj�
pogotowia, radykalnie zmieniaj�c zachowania do-
wolne. W naszym przyk�adzie, wchodz�c w niebez-
pieczny zau�ek, bezbronne dziecko przestaje si�ga�
po chrupki i ogl�da� komiks.
Najwa�niejszymi zachowaniami instrumentalny-
mi w reakcji na strach s� usuwanie si�, bezruch
i walka. Usuwanie si� mo�e mie� form� ucieczki lub
unikania. W reakcji ucieczki opuszczamy miejsce
zagro�enia, gdy niebezpieczne zdarzenie rzeczywi-
�cie nast�pi�o. Na przyk�ad dziecko zaczepiane na
ulicy przez szkolnych koleg�w ucieka, gdy ma tak�
mo�liwo��. Podobnie szczur przeskakuje p�otek,
aby wydosta� si� z zasi�gu wstrz�su elektrycznego.
W reakcji unikania oddalamy si�, zanim nast�pi
gro�ne zdarzenie. Nieprzyjemne do�wiadczenie jest
zapowiadane przez jaki� sygna�; zau�ek sygnalizuje,
�e na dziecko mog� czeka� chuligani, a okre�lony
d�wi�k mo�e dla szczura oznacza� zbli�aj�cy si�
wstrz�s. Dziecko b�dzie unika� zau�ka i i�� do do-
mu inn� drog�. Reaguj�c na d�wi�k, szczur unika
wstrz�su, zanim ten nast�pi, i w ten spos�b zapobie-
ga jego pojawieniu si�. W wyniku uprzedniego po-
��czenia sygna�u ze wstrz�sem (we wcze�niejszych
pr�bach, w kt�rych wstrz�s pojawia� si�, gdy nie
by�o reakcji unikania) powstaje strach oraz reakcja
na sygna� w celu uwolnienia si� od strachu.
Stopnie nat�enia strachu
Nasilenie strachu jest r�ne u r�nych os�b i w r�-
nych sytuacjach. Niekt�rzy lubi� wchodzi� do klat-
ki z krzes�em i z biczem, aby uczy� lwy sztuczek.
Treserzy prawdopodobnie odczuwaj� tylko troch�
strachu w sytuacji, gdy wi�kszo�� z nas by�aby prze-
ra�ona. Dlatego nie wchodzimy do klatek z dzikimi
zwierz�tami. W zamian chodzimy do cyrku i do
zoo. Traktowane jest to jako normalne zachowanie.
184
ROZDZIA� 5
Rycina 5-1
FOBIA A NORMALNY STRACH
Wykres ilustruje schematyczne rozr�nienie
pomi�dzy normalnym strachem a fobi�.
Pokazuje stopie� rzeczywistego
niebezpiecze�stwa (zgodnie z ocen� spo�eczn�)
w stosunku do stopnia towarzysz�cego mu
strachu (mierzonego si�� reakcji). Linia pod
k�tem 45 stopni wskazuje normalny strach.
Szary obszar obejmuje zakres fobii. Punkt A
oznacza prac� ksi�gowego, punkt B prac� na
platformie wiertniczej na burzliwym Morzu
P�nocnym. Nafciarz na pewno odczuwa
wi�kszy strach, ale poziom strachu jest
proporcjonalny do tego, co powinien czu�
w por�wnaniu z ksi�gowym. Punkt C oznacza
fobi�, gdy reakcja na zagro�enie jest
niepor�wnywalna z rzeczywistym
niebezpiecze�stwem. Punkt D odpowiada
sytuacji saper�w, kt�rzy w eksperymentach
laboratoryjnych nie wykazuj� reakcji strachu na
