Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.

Mniej ludno�ci posiada�a Anglia (��cz-
nie z Irlandi� cztery miliony), Niderlandy (trzy miliony), Szwecja (��cz-
nie z Finlandi� jeden milion) i Dania (��cznie z Norwegi� osiemset
tysi�cy).
Tempo rozwoju demograficznego by�o szybkie tak�e w nast�pnych
dziesi�cioleciach. Jak obliczy� J�zef Morzy, do po�owy XVII wieku (dane
na 1648 rok) w powiatach bia�oruskich Wielkiego Ksi�stwa mieszka�o
blisko dwa miliony dziewi��set tysi�cy ludzi (w ca�ym pa�stwie ludno��
liczy�a wtedy cztery i p� miliona). Mieszka�cy wiosek stanowili oko�o
siedemdziesi�t pi�� procent ca�ej ludno�ci, mieszka�cy miast i miaste-
czek oko�o pi�tna�cie-siedemna�cie procent (wed�ug oblicze� Zemowija
Kapyskiego), a szlachta oko�o o�miu-dziesi�ciu procent. Szlachta stano-
wi�a podobn� cz�� mieszka�c�w jedynie w Hiszpanii, w wi�kszo�ci in-
nych pa�stw nie stanowi�a wi�cej ni� jeden procent og�u ludno�ci (Fran-
cja, Czechy, Rosja).
Ludno�� kraju by�a ju� od dawna wielonarodowa. W miastach i mia-
steczkach Bia�orusi Zachodniej i �rodkowej znaczn� cz�� mieszka�c�w
stanowi�y mniejszo�ci narodowe, przede wszystkim �ydzi, Tatarzy, Pola-
cy i Niemcy. �ydzi mieszkali na Bia�orusi od czas�w istnienia starodaw-
nych ksi�stw. �yli w odosobnieniu, w samodzielnych organizacjach tery-
torialnych - kaha�ach, rz�dz�c si� w�asnymi prawami i zwyczajami. Ich
najwi�ksze kolonie powsta�y w Brze�ciu i Grodnie, ale liczni �ydzi miesz-
kali tak�e w Wilnie i Trokach. W1388 roku �ydzi z Brze�cia, a w 1389 roku
tak�e z Grodna otrzymali przywilej Jagie��y, kt�ry zezwala� im na handel
i na kupno ziemi na w�asno��. Po dwunastu latach prawo to zosta�o po-
iwierdzone przez Witolda. Jedynym przyk�adem nietolerancyjnej polity-
ki w�adz by�o wygnanie �yd�w po��czone z konfiskat� ich mienia z woli
ksi�cia Aleksandra w 1495 roku, co zreszt� zrobiono za przyk�adem Kr�-
lestwa Polskiego. W decyzji hospodara napisano: zamy�lili�my wybi� wszyst-
kich �yd�w z naszego Wielkiego Ksi�stwa (to znaczy wygna�). Jednak ju�
Zygmunt Stary w 1507 roku potwierdzi� brzeski przywilej Jagie��y, roz-
i i�gn�wszy jego moc na wszystkich �yd�w w pa�stwie (postanowienia
tego przywileju wesz�y do Statutu z 1529 roku). W Grodnie i w Brze�ciu
oddano �ydom ich domy i place, synagogi i cmentarze. W tych czasach
du�a spo�eczno�� ydowska pojawi�a si� tak�e w Pi�sku. W sumie na
220
Rozdzia� VIII
pocz�tku XVI wieku w Wielkim Ksi�stwie Litewskim mog�o mieszka�
oko�o dziesi�ciu tysi�cy �yd�w. Ich liczba znacznie wzros�a w pierwszej
po�owie XVII wieku. Zgodnie z obliczeniami specjalist�w przed powsta-
niem Chmielnickiego w miastach ca�ej Rzeczypospolitej mieszka�o ju�
oko�o p� miliona �yd�w.
Osadnictwo tatarskie pojawi�o si� na Bia�orusi i Litwie w czasach
Witolda. Pierwsza wielka grupa Tatar�w odda�a si� pod jego opiek�
w 1395 roku wraz z chanem Z�otej Ordy Tochtamyszem, kt�rego woj-
sko zosta�o rozgromione przez emira Timura. Po dw�ch latach Witold
sam zorganizowa� wypraw� przeciwko Ordzie i wedle s��wjana D�ugo-
sza: wiele tysi�cy Tatar�w z �onami i dzie�mi oraz ich byd�em i ko�mi wzi�� do
niewoli i przywi�d� na Litw�. Wielki ksi�� osadza� ich w swoich w�o�ciach,
nadzielaj�c ziemi� w zamian za s�u�b� wojskow�. Liczni byli tak�e do-
browolni wychod�cy, uciekinierzy z Ordy, gdzie cz�sto zmieniali si� cha-
nowie. Du�e przesiedlenia Tatar�w do Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego
trwa�y nieprzerwanie przez ca�y wiek XV. Ich najwi�ksze skupiska po-
wsta�y w okolicach Trok, Grodna i Mi�ska. Tatarzy mieszkali w zwartych
grupach w Iwiach, Klecku, Mo�odecznie, Mirze i innych miastach oraz
miasteczkach na Bia�orusi. Wed�ug oblicze� historyk�w w sumie w pierw-
szej po�owie XVI wieku w ca�ym Ksi�stwie Litewskim by�o oko�o sied-
miu tysi�cy Tatar�w. Wszyscy posiadali szlachectwo i s�u�yli wojn�. Szlachta
wyznania muzu�ma�skiego nie otrzyma�a jedynie praw politycznych i nie
mog�a w�ada� lud�mi niewolnymi. Pozostaj�c przy swojej wierze, Tatarzy
szybko si� jednak slawizowali, przyjmuj�c j�zyk rdzennych mieszka�-
c�w. Zachowa�y si� ich Al-kitaby - oryginalne zabytki literatury XVII-
XVIII wieku (chocia�, jak s�dz� uczeni, mog�y one powstawa� tak�e w XVI
wieku) napisane literami arabskimi po bia�orusku. Nawet ustna tw�r-
czo�� ludowa Tatar�w na Bia�orusi niewiele si� r�ni od bia�oruskiej.
Podkre�li� jednak nale�y, �e do po�owy XVII wieku w miastach i mia-
steczkach Bia�orusi nadal dominowa�a liczebnie ludno�� rdzenna. Z ba-
da� Zenowija Kapyskiego wynika, �e stanowi�a ona do osiemdziesi�ciu
procent mieszka�c�w miast. �ydzi mieszkaj�cy w miastach, kt�rych nie
zaliczano jednak do mieszczan, stanowili od pi�ciu do o�miu procent
mieszka�c�w miasta. Na przyk�ad, w Brze�ciu, gdzie istnia�a jedna z naj-
starszych i najwa�niejszych wsp�lnot �ydowskich, wed�ug inwentarza
z po�owy XVI wieku �ydzi posiadali dziewi��dziesi�t dwor�w i stano-
wili osiem procent wszystkich mieszka�c�w miasta. Nawet w po�owie
W PA�STWIE OBOJGA NAROD�W 221
XVII wieku �ydzi mogli w skali ca�ej Bia�orusi stanowi� nie wi�cej ni�
jeden do dw�ch procent ca�ej ludno�ci. Do znacz�cych zmian sk�adu et-
nicznego mieszka�c�w miast dosz�o po wojnie 1654-1667 roku, o czym
b�dzie mowa dalej.
Jedn� z najbardziej wyra�nych cech rozwoju gospodarczego Bia�o-
rusi XVI i pierwszej polowy XVII wieku by� dynamiczny rozw�j miast
i miasteczek. Historycy obliczaj�, �e na pocz�tku tego okresu by�o tylko
czterdzie�ci osiem miast i miasteczek, tymczasem w po�owie XVII wieku
by�o ju� czterysta sze��dziesi�t siedem (a w ca�ym Ksi�stwie siedemset
pi��dziesi�t siedem). Przy czym, jak zaznaczajeden z najlepszych znaw-
c�w przedmiotu - Stanis�aw Alexandrowicz, absolutna wi�kszo�� mia-
steczek pojawi�a do ko�ca XVI wieku. W zachodnich powiatach Bia�oru-
si stopie� urbanizacji by� wy�szy ni� w dorzeczu Dniepru i D�winy. Ze
wzgl�du na liczb� mieszka�c�w wyr�nia�y si� Brze��, Witebsk, Mohy-
lew, Pi�sk, Po�ock, S�uck. Ich ludno�� obliczano na dziesi�� tysi�cy miesz-
ka�c�w w ka�dym; jedynie w Po�ocku liczba mieszka�c�w by�a znacznie
wy�sza. Do 1563 roku by�o to najwi�ksze miasto w obecnych granicach
Bia�orusi, zwane w niemieckich gazetkach pisanych wielkim i bogatym.
Sami Po�oczanie tak�e uwa�ali Po�ock za miasto s�awne, nie mniej ni� Wil-
no czy Malbork. Po zniszczeniu Po�ocka w czasie wojny inflanckiej dru-
gim miastem co do wielko�ci po stolicy stal si� Mohylew. Wi�kszo�� miast
mia�a po kilka tysi�cy ludno�ci, a w miasteczkach mieszka�o po p�tora
do dw�ch tysi�cy mieszka�c�w. Liczba mieszka�c�w miast wzrasta�a