Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.

Etyk� we fragmentach t�umaczono ju� wcze�niej, w
wieku XII, pe�ny przek�ad pojawi si� wszak�e dopiero w roku 1246/47.
Przek�ad Polityki uko�czy William Moerbeke w roku 1265. Od tej pory
Europa b�dzie si� delektowa� m�dro�ci� �poga�skiego" filozofa, kt�ry
naucza�, i� cz�owiek jest istot� poddan� najwy�szej w�adzy rozumu,
doskonal�c� si� dzi�ki cnocie, kt�ra pozwala osi�gn�� szcz�cie w �yciu
doczesnym. Dwa wielkie dzie�a Stagiryty pos�u�� za o�tarze nowej
m�dro�ci. Racjonalizm i naturalizm zajm� miejsce natchnienia religij-
nego. W rozwa�aniach dotycz�cych cz�owieka na plan pierwszy zaczn�
wysuwa� si� problemy zwi�zane z �yciem doczesnym. Recepcja Ary-
stotelesa umo�liwi rehabilitacj� klasycznej koncepcji c n o t y, co zapo-
cz�tkuje wy�om w kanonach �redniowiecznej moralno�ci, przedstawia-
j�cych pobo�no�� jako jedyn� przes�ank� dobrego �ycia.
�redniowiecze
Zastanawiaj�c si� nad recepcj� Arystotelesa, koniecznie trzeba
uwzgl�dni� jeszcze jeden czynnik - oddzia�ywanie my�li arabskiej. Ara-
bowie zapoznali si� z Arystotelesem znacznie wcze�niej. Wa�n� rol�
spe�ni�y, pochodz�ce z X wieku, dzie�a Al-Farabiego: Pa�stwo doskona�e i
Polityka. Ich autor czerpa� obficie z klasycznej tradycji greckiej, pr�buj�c
pogodzi� dorobek filozofii z wiar�. Uwa�a�, i� m�dro�� staro�ytnych
autor�w mo�e by� znakomit� wskaz�wk�. By� przekonany, �e
wsp�lnota wiernych powinna zabiega� o doskona�o�� r�wnie� w �yciu
doczesnym. Powtarza� w�a�ciwie Arystotelesa, gdy m�wi�, i� �dla utrzy-
mania si� w istnieniu i dla osi�gni�cia najlepszej doskona�o�ci ka�dy
cz�owiek potrzebuje z natury wielu rzeczy, kt�rych nie mo�e sobie za-
pewni� w ca�o�ci sam jeden" (Pa�stwo doskonale). Dlatego te� istnie�
musi pa�stwo umo�liwiaj�ce nieustanne ��czenie wysi�k�w. �ycie staje si�
dobre w pe�nym tego s�owa znaczeniu tylko wtedy, gdy te wysi�ki
prowadz� we w�a�ciw� stron�, czemu nie ka�dy ustr�j sprzyja.
W Polityce Al-Farabi skrupulatnie analizuje rozmaite wady ustroj�w.
Problem dobrego �ycia wi��e wi�c z rozwa�aniami o najlepszym ustroju.
Jego zdaniem wiara nie wyklucza bynajmniej rozumnej troski o szcz�cie.
�Celem istnienia cz�owieka jest szcz�cie" - pisze w Polityce. Mimo i�
swoje wywody poprzedza nabo�nymi inwokacjami �W Imi� Boga
Mi�osiernego", docenia wag� etycznego wysi�ku, zwi�zanego z wypra-
cowywaniem cnoty. �Dobro - powiada Al-Farabi - osi�gamy bowiem w
rzeczywisto�ci przez wyb�r i wol�" (Pa�stwo doskonale). Szcz�cie po-
wi�zane jest bezpo�rednio z zas�ugami, kt�rych sama pobo�no�� nie
zapewni. Za spraw� Al-Farabiego na grunt monoteistycznego islamu
przenikaj� idee sprzyjaj�ce rehabilitacji �poga�skiej" pasji �ycia. W roz-
wa�aniach o szcz�ciu na pierwszym planie pojawia si� poj�cie racjo-
nalnego wyboru. Kondycja cz�owieka definiowana jest z uwzgl�dnieniem
rozstrzygaj�cej roli �ycia w pa�stwie - traktowanym jako wsp�lnota cel�w
zwi�zanych z �yciem doczesnym.
W wieku XI i XII koncepcje Arystotelesa na piedestale postawi� dzia-
�aj�cy na Wschodzie (na terenie dzisiejszego Iranu) Awicenna (Ibn Sina,
980 - 1037) i zwi�zany z Kordob� Awerroes (Ibn Roszd, 1126 - 1198). Ich
dzie�a stan� si� wa�nym �r�d�em informacji dla Europejczyk�w, b�d�
te� wzorcem poprawnej interpretacji. Na komentarzach Arab�w
119
118
Historia my�li polityczno-prawnej
wzorowa� si� b�dzie wielu filozof�w scholastycznych. T� drog� my�l
Arystotelesa przeniknie do Europy.
Awicenna w duchu arystotelejskim rozstrzyga� g��wne kwestie me-
tafizyczne. Rzeczywisto�� przedstawia� jako proces - twierdzi�, �e
�wiat nie zosta� stworzony od razu, �e moc tworzenia rozprzestrzenia
si� na wielu szczeblach. B�g daje tylko pierwszy impuls i Jego dzie�o
domaga si� kontynuacji. Wszystko powstaje stopniowo. Cz�owieka -
zgodnie z t� gradualistyczn� koncepcj� - przedstawia� arabski filozof jako
istot� dzia�aj�c�, maj�c� sw�j udzia� w majestacie tworzenia. Cz�owiek
Awicenny to istota zmuszona do podejmowania wysi�ku sa-
mookre�lenia, ustalaj�ca w�asn� to�samo�� poprzez dzia�anie zgodne z
nakazami wiecznego rozumu.
Tak�e w teorii bytu Awerroesa wida� wyra�nie �lady arystotelesow-
skiego gradualizmu. S�aw� przynios�a mu wszak�e oryginalna koncepcja
rozumu i racjonalno�ci. Wedle Awerroesa rozum jest bezosobowym
substratem rzeczywisto�ci. Przenika wszystko, r�wnie� ludzkie dusze. To
przenikanie jest wiekuistym, niezachwianym prawem �wiata. Tak wi�c
rozum jest we wszystkim i jest tym, co zr�wnuje, w ka�dej ludzkiej duszy
przejawia si� bowienrw ten sam spos�b. Ta i�cie rewolucyjna koncepcja
da�a podstaw� modelowi racjonalno�ci, kt�ry musia� popa�� w kolizj� z