Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Dlatego historia jest tajemnic� tak, jak i sam cz�owiek, byt, istnienie i �ycie. Cz�owiek wszak�e pr�buje od �wiadomych swoich pocz�tk�w t� tajemnic� pozna�, zg��bi�, wp�ywa� na jej kszta�ty, jako� poddawa� j� sobie i ucz�owiecza�. [...] P�ynie to st�d, �e z jednej strony nasze poznanie tajemnicy historii jest tylko aspektowe, nigdy pe�ne ani wyczerpuj�ce, a z drugiej - ka�dy cz�owiek ma swoj� histori�, sobie tylko w�a�ciw�27.
W samej historii nic si� nie potwierdza, natomiast w dziejach postrzeganych jako wyt�ona praca pokole� przywyk�ych do praktykowania cn�t moralnych i intelektualnych gwarantowanych przez
25 M a c I n t y r e, After Virtue, cyt. za: V a r d y, G r o s c h, dz. cyt.,
s. 108.
26 V a r d y, G r o s c h, dz. cyt., s. 108 n.
27 Ks. Cz. Bartnik, Historia ludzka i Chrystus. Szkice z chrze�cija�skiej wizji dziej�w, Katowice 1987, s. 5.
392
MARIA JOLANTA OLSZEWSKA
Boga i Ko�ci� i w nich maj�cych swe �r�d�o, powstaje taka rzeczywisto��, w kt�rej w coraz wi�kszym stopniu wype�niaj� si� warto�ci - dzieje i kultura powo�uj� cz�owieka z nico�ci do istnienia. Przemiany ustrojowe czy niepewna sytuacja spo�eczno-kulturalna sprzyjaj� najcz�ciej powstawaniu �wiadomo�ci czasu historycznego i zmuszaj� tw�rc�w do podj�cia problematyki historiozoficznej:
Epoki historycznych prze�om�w by�y zarazem okresami rozkwitu filozofii dziej�w. [...]
Aby zrozumie� spo�eczne inspiracje filozofii dziej�w, trzeba pami�ta�, �e refleksja filozoficzna by�a zawsze terenem ostrych spor�w teoretycznych. Na koncepcjach historiozoficznych ci��y�y bowiem zawsze d��enia i interesy r�nych spo�ecznych ugrupowa�. Sprzeczno�� ich d��e� wyznacza�a konflikty teoretyczne. Uj�cie dziej�w ��czy�o si� zazwyczaj z oczekiwan� i po��dan� wizj� przysz�o�ci. Perspektyw� dziej�w uzasadniano za pomoc� tez o tendencjach rozwoju dziejowego. W postaci teorii historiozoficznych wyra�a�y si� przekonania kszta�tuj�ce si� w obr�bie r�nych, cz�sto zwalczaj�cych si� ugrupowa�. Interpretuj�c proces historycznego rozwoju, ugrupowania te u�wiadamia�y sobie w�asne d��enia, interesy, potrzeby, innymi s�owy osi�ga�y swoj� samowiedz�28.
Tak wi�c filozofia dziej�w stanowi�a wypadkow� dwu rodzaj�w inspiracji: struktury spo�ecznych stosunk�w i zastanej tradycji my�lowej: dzieje historiozofii sytuuj� si� na pograniczu historii �wiadomo�ci spo�ecznej, w kt�rej przestrzeni historiozofia funkcjonuje, i historii my�li filozoficznej, w kt�rej historiozofia szuka swych uzasadnie� i najcz�ciej poddaje je modyfikacji29.
W spos�b naturalny Choi�ski musia� zwr�ci� si� w stron� historii, kt�ra tak rozumiana, pozwala�a w spojrzeniu na przesz�o�� dziejow� prze�ama� fragmentaryzm na rzecz ca�o�ciowej wizji kulturowej, b�d�cej w jego rozumieniu poj�ciem warto�ciuj�cym. Ce-
28 Z. K u d e r o w i c z, Filozofia dziej�w, wyd. 2, Warszawa 1983,
s. 23 n.
29 Tam�e, s. 25.
STARO�YTNY RZYM W POWIE�CIACH T. JESKE-CHOI�SKIEGO 393
lem swego pisarstwa historycznego uczyni� nie tyle odtwarzanie obraz�w przesz�o�ci lub psychiki cz�owieka dawnych czas�w, ile rozwa�ania historiozoficzne, kt�re wyros�y z refleksji nad dziejami nakierowanymi na zrozumienie ich generalnej tendencji rozwojowej i oceny wydarze� historycznych. Skupienie uwagi przez autora Gasn�cego s�o�ca na filozofii dziej�w sprowadza�o si� przede wszystkim do postawienia pytania o ich sensowno�� - o poj�cia i zasady, dzi�ki kt�rym mog�yby zosta� wyja�nione i waloryzowane przemiany dziejowe. Zgodnie ze swym �wiatopogl�dem katolickim, pisarz, ��cz�c historiozofi� z moralizatorstwem i eschatologi�, podda� proces historyczny interpretacji teologicznej rozumianej we w�a�ciwy dla siebie spos�b. Ostro przeciwstawiaj�c si� laicyzacji tej dziedziny, uczyni� j� figur� ca�o�ciowego my�lenia o �wiecie i cz�owieku, co pozwoli�o mu na zamanifestowanie okre�lonej postawy wobec spo�ecze�stwa i zastanej tradycji i dobrze wpisywa�o jego tw�rczo�� w antypozytywistyczny nurt odrodzenia religijnego.
Histori� postrzega� Choi�ski jako uniwersalny proces, zesp� ludzkich sytuacji i wypadkow� dzia�a� istot rozumnych. Nie ogranicza� si� do zaprezentowania pojedynczych wydarze�, tylko stara� si� dotrze� do g��bszego, metafizycznego aspektu bytu. Zadanie, kt�re stawia� wiedzy historycznej, polega�o na poznawaniu istoty ludzkiego dzia�ania, odczytywaniu plan�w Bo�ych wzgl�dem cz�owieka i ukazywaniu tej przestrzeni, w kt�rej si� one realizuj�. Wzorcow� narracj� - "wielk�" - kt�rej sens ca�o�ciowy jednoczy�by sfer� doczesno�ci i transcendencji, dostrzega� autor Gasn�cego s�o�ca w biblijnej historii objawienia i zbawienia, co sytuowa�o t� narracj� w ramach misteryjnej wizji �wiata i jednocze�nie stawa�o si� oznak� warto�ciowania. Choi�ski jako katolik by� �wiadomy, �e
[...] biblijny pogl�d na �ycie jest dialektyczny, z jednej strony bowiem afirmuje sens dziej�w i naturalnej egzystencji cz�owieka, z drugiej za� g�osi, �e centrum, �r�d�o i spe�nienie historii znajduje si� poza histori�.
394
MARIA JOLANTA OLSZEWSKA
Chrze�cija�stwo musi przeto powiedzie� zarazem "tak" i "nie" filozofiom naturalistycznym. Przyjmuje je ono o tyle, �e utrzymuj�, i� egzystencja historyczna ma g��boki sens. Odrzuca je o tyle, �e twierdz�, i� proces czasowy sam siebie t�umaczy i spe�nia. [...] W perspektywie biblijnej ka�dy moment historii znajduje si� zarazem poni�ej wieczno�ci i w wieczno�ci, ale ani nie wyczerpuje, ani nie spe�nia tego co wieczne30.
Na pograniczu tego, co wieczne, i tego, co historycznie zmienne, czyli universum transcendentnych, uniwersalnych warto�ci a przemijaj�cym bytem ziemskim, rodzi si� tragizm, ale ma on w my�leniu chrze�cija�skim wymiar szczeg�lny. Czas historyczny nie posiada w�asnej Pe�ni i oznacza przemijanie, natomiast Pe�ni� jest B�g:
STARO�YTNY
RZYM W POWIE�CIACH T. JESKE-CHOI�SKIEGO 395
