Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Psychologowie interesują się nie tylko tym, j człowiek formułuje oczekiwania, ale również tjj
" F. Dostojewskl, Gracz, Warszawa 1964, s. 302.
218
jak je modyfikuje pod wpływem nowych informacji. Żyjemy w dynamicznym świecie, który podlega szybkim przemianom. Dlatego też nasze przekonania często przestają być trafne. Jak zachowuje się człowiek, który otrzymuje informacje sprzeczne z jego przewidywaniami? Co robi, jeśli wbrew jego poglądom okazuje się, że nikotyna rujnuje zdrowie lub że reorganizacja systemu oświaty wpływa korzystnie na wyniki nauczania? Na pytania te próbował odpowiedzieć jeden z najwybitniejszych psychologów amerykańskich L. Festinger. Według jego koncepcji niezgodność między przekonaniami człowieka a aktualnymi informacjami wywołuje negatywny stan napięcia, czyli tak zwany dysonans poznawczy, i motywuje człowieka do działania, które zredukowałoby tę niezgodność.
^ Jak jednostki usuwają dysonans poznawczy? Reakcje ich są różnorodne i bardzo interesujące. Przede wszystkim, ludzie mogą blokować dostęp do świadomości informacji sprzecznych z ich' oczekiwaniami. Tak na przykład nałogowy palacz często nie czyta artykułów, w których referuje się wyniki badań nad wpływem nikotyny na organizm. Polityk zaś nakłada cenzurę na dane niezgodne z jego przekonaniami. Następnie - w sytuacji dysonansu - ludzie deformują informacje zaprzeczające. Tak je interpretują i przekształcają, iż zmieniają się one w informacje zgodne z przyjętymi poglądami. Zjawisko bardzo subtelnej i inteligentnej deformacji faktów nierzadko spotyka się w dziedzinie dyplomacji. Wreszcie informacje niezgodne z oczekiwaniami mogą wpłynąć na zmianę tych ostatnich. Taka reakcja jest szczególnie częsta u ludzi, których system struktur poznawczych jest otwarty.^Czynności takie jak blokada informacji niezgodnych, ich tendencyjna deformacja lub wreszcie zmiana poprzednich przekonań - redukują dysonans poznawczy; mają więc pozytywną wartość dla człowieka^
819
*" '
**•
' Zgodnie z koncepcją poznawczą proces formułowania i modyfikacji systemu oczekiwań, proces oceny prawdopodobieństwa subiektywnego wyników czynności posiada szczególne znaczenie w, działalnoś-ei zawodowej i osobistej jednostki. Od niego w dużej mierze zależą jej losy. Mimo to współczesna wiedza na temat tego procesu jest dość uboga.
Minie zapewne trochę czasu, zanim poznamy psychologiczny i społeczny mechanizm przewidywania w takim stopniu, w jakim poznaliśmy strukturą prostszych procesów psychicznych, takich jak spostrzeganie.
Rozdział V
PROCESY WARTOŚCIOWANIA
Skuteczne postępowanie w coraz bardziej skomplikowanym świecie wymaga nie tylko wiedzy o tym, co może się zdarzyć, lecz również danych o tym, jak wartościowe jest to, co może się zdarzyć. Zatem jednostka musi ocenić nie tylko prawdopodobieństwo wyników (konsekwencji) działania, lecz również ich wartość subiektywną, zwaną często użytecznością. Pojęcie wartości subiektywnej (indywidualnej) posiada doniosłe znaczenie dla zrozumienia mechanizmu ludzkiego działania. Nie ma wiele przesady w twierdzeniu, że psychologia jest w gruncie rzeczy nauką o tym, jak ludzie postępują, aby osiągnąć określone wartości. Gdybyśmy pominęli to ostatnie pojęcie - tak jak to czynią niektóre wersje koncepcji poznawczej - to nie umielibyśmy wyjaśnić motywacji ludzkiego działania, nie wiedzielibyśmy, dlaczego człowiek dąży do określonych celów. Stworzylibyśmy kontemplacyjny portret psychologiczny; portret jednostki, która orientuje się w środowisku, ale która nie umie go zmieniać. Byłby to wizerunek żenująco ubogi.
Ocena wartości wyników, takich jak pieniądze, uznanie społeczne, ukończenie wyższej uczelni czy wreszcie miłość, zależy przede wszystkim od osobo-w°ści, czyli od systemu struktur poznawczych. Nie-"orzy psychologowie, jak na przykład W. Mischel,
uważaj
UWfi9<>;~ *
że część struktur zawiera zakodowaną in-
*21
formację o hierarchii wartości. Pewne zdarzenia sta-ją się wartościowe w toku uczenia się; dzięki od~ działywaniom rodziny, szkoły, środków masowego przekazu czy propagandy człowiek kształtuje idio-synkratyczny system wartości, który może ulegać ( zmianie pod wpływem nowych okoliczności.