Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Może być zawarta w samej praktyce (postępowaniu) państw, która opiera
się na milczącym uznaniu istnienia konkretnej normy prawnej; np. państwo
ustanawiające 200-milową strefę ekonomiczną samym ustanowieniem takiej
strefy daje wyraz przekonaniu, że jest to dopuszczalne, a więc że prawo
międzynarodowe daje każdemu państwu prawo ustanowienia 200-milowej strefy
ekonomicznej.
2. Może być zawarta w oficjalnych oświadczeniach państw, które stwierdzają,
że istnieje konkretna norma prawa międzynarodowego; może to mieć miejsce w
notach, oświadczeniach, wystąpieniach w organizacjach międzynarodowych i na
konferencjach międzynarodowych.
3. Może być zawarta w uchwałach (rezolucjach) organizacji międzynarodowych;
wiąże to jednak tylko tych, którzy wypowiadali się za uchwałą.
4. Może wynikać z umów międzynarodowych, jeśli strony zamierzały w nich
potwierdzić istniejące normy zwyczajowe.
Moment pojawienia się opinio iuris. W doktrynie wskazywano na trudno-
ści uchwycenia momentu, kiedy jednakowe postępowanie państw przekształca
się w zwyczaj, czyli kiedy pojawia się opinio iuris. Przeważnie państwa
kierowane wspólnymi lub podobnymi interesami postępują w jednakowy sposób,
a do tego postępowania dołącza się po pewnym czasie opinio iuris. W ten
sposób nieznacznie zostaje przekroczona granica między nie obowiązującą
wspólną praktyką a wiążącym zwyczajem, a ściślej normą zwyczajową.
Opinio iuris sive necessitatis nie zawsze jednak zjawia się wtedy,
kiedy istnieje już dostatecznie duża wspólna praktyka, która dojrzała do
tego, aby być zamieniona w obowiązujące prawo, Niekiedy opinio iuris
pojawia się wcześniej, kiedy praktyka nie jest jeszcze jednolita, i staje
się wówczas orężem, który ma zmusić inne państwa do przyjęcia praktyki
wygodnej dla państw, które już ją stosują i które powołują się na opinio
necessitatis.
Do szybszego powstania opinio iuris mogą się czasami przyczynić także
wyroki sądowe, doktryna, lecz przede wszystkim uchwały organizacji mię-
dzynarodowych, a zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ, jeśli są przyjmowane
jednomyślnie lub prawie jednomyślnie.
Dowód istnienia normy zwyczajowej. Przeprowadzenie dowodu istnienia
określonej normy zwyczajowej napotyka często trudności. Brak tu przecież
jednolitego dokumentu, jakim jest umowa międzynarodowa, a treści i zakresu
normy zwyczajowej musimy szukać w niejasnej często praktyce państw.
W każdym razie, przeprowadzając dowód istnienia zwyczaju, należy
sięgnąć przede wszystkim do praktyki państw. Liczne opracowania i zbiory
tej praktyki w wielu przypadkach ułatwiają jej badanie. Ponadto należy
jeszcze dowieść, że z praktyką tą łączy się opinio iuris. Jak może
przejawiać się opinio iuris, zostało wskazane wyżej.
Dowodem istnienia normy zwyczajowej może być ustawodawstwo
wewnętrzne. Należy jednak podchodzić do niego z należytą ostrożnością. Z
istnienia identycznych przepisów wewnętrznych w różnych państwach nie
wynika jeszcze ipso facto istnienie normy zwyczajowej w tym zakresie.
Istnieje natomiast zawsze domniemanie, że każde państwo, wydając
jakikolwiek akt ustawodawczy, uważa go za zgodny z powszechnie obowią-
zującym prawem międzynarodowym i zobowiązaniami umownymi danego państwa.
Oświadczenia składane przez upełnomocnionych przedstawicieli państw i
przemówienia na konferencjach międzynarodowych w wielu wypadkach wyrażają
stanowisko tych państw, co do istnienia prawa, i mogą być
brane pod uwagę jako dowód normy zwyczajowej. Niejednokrotnie jednak w
oświadczeniach tych państwa wypowiadają się co do tego, jakie prawo powinno
być, a nie jakie jest, albo w toku rokowań czynią sobie wzajemne ustępstwa
i propozycje ustalenia nowych norm. Na propozycje takie i ustępstwa nie
można się powoływać jako na wyraz stanowiska danego państwa co do prawa i
rzecz jasna nie jest ono nimi związane, jeśli rokowania nie doprowadzą do
porozumienia.
Dowodem istnienia normy zwyczajowej mogą być także umowy
międzynarodowe. Jednak nawet z wielu umów międzynarodowych, zawierających
jednobrzmiące postanowienia, nie można jeszcze automatycznie wysnuwać
wniosku o istnieniu normy powszechnej. Strony mogły bowiem właśnie z braku
takiej normy i kierując się podobnymi interesami tworzyć podobne lub nawet
identyczne zobowiązania umowne.
Są jednak umowy dwustronne lub wielostronne o charakterze deklarato-
ryjnym, w których strony potwierdzają normy w ich mniemaniu powszechnie
obowiązujące, a więc wiążące nie tylko strony umowy, lecz wszystkie pań-
stwa. Szczególne znaczenie mają umowy kodyfikujące prawo zwyczajowe.
Typową umową wielostronną, zredagowaną w ten sposób, jest konwencja
genewska o morzu pełnym z 1958 r., stwierdzająca we wstępie, że konferencja
"przyjęła następujące postanowienia jako ogólnie wyrażające ustalone zasady
prawa międzynarodowego". W innych umowach można znaleźć konkretne
postanowienia, których sformułowanie dowodzi, że strony umowy traktowały je
jako powszechnie obowiązujące normy zwyczajowe; przykładem ' mogą być
postanowienia konwencji paryskiej z 1919 r. i konwencji chicagowskiej z
1944 r, o suwerenności państw w przestrzeni powietrznej.
Nawet takie umowy nie stanowią jednak nieodpartego dowodu istnienia
powszechnego prawa zwyczajowego, lecz tylko dowód, że ich strony prze-
świadczone były o istnieniu takiego prawa. Przeświadczenie to nie wiąże
jednak innych państw.
Jak z tego widać, postępowanie państw, a więc ich ustawodawstwo,
oświadczenia i korespondencja dyplomatyczna, jak również umowy muszą być
zawsze badane z należytą ostrożnością, z pełnym uwzględnieniem ogólnych
warunków i całego tła, gdyż tylko wówczas możliwe będzie wyciąganie
prawidłowych wniosków.
Pomocnicze środki dowodzenia istnienia normy zwyczajowej. Zgodnie z
art. 38 § 1 d Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, środkiem
pomocniczym przy ustalaniu norm prawnych mogą być "wyroki sądowe i poglądy
najbardziej wykwalifikowanych specjalistów prawa publicznego różnych
narodów".
Judykatura i doktryna są rzecz jasna tylko środkami pomocniczymi przy
ustalaniu treści normy zwyczajowej i jakkolwiek może istnieć presumpcja,
że sąd międzynarodowy lub krajowy powołując się na istnienie normy
zwyczajowej - powołał się prawidłowo, to presumpcji tej można przeciwstawić
dowód, że było inaczej i sąd się mylił.
W praktyce duże znaczenie ma orzecznictwo Stałego Trybunału Spra-
wiedliwości Międzynarodowej i Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
Trybunał z reguły czuje się związany swoimi dawniejszymi wyrokami i
opiniami doradczymi, chociaż formalnie nie stanowią one wiążących prece-