Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Do�� cz�sto jednak radzili sobie oni w ten spos�b, �e zg�aszali si� uprzednio do upatrzonego z g�ry pracodawcy i nast�pnie przedk�adali jego zapotrzebowanie lub powodowali, �e pracodawca sam
Por. t. II, s. 55.
POLSCE
za�atwia� spraw� rejestracji. W. Rusi�ski szacuje, �e z g�r� po�owa skierowa� do pracy albo sz�a po linii stara� zapo�redniczonych, albo przynajmniej w cz�ci by�a wyrazem ich zabieg�w. Natomiast stosunki rodzinne w zasadzie nie wywiera�y wp�ywu na charakter i miejsce zatrudnienia.
Urz�dy pracy kontroluj�ce robotnik�w i b�d�ce instancj� odwo�awcz� w sporach mi�dzy pracodawc� a robotnikiem, wsp�dzia�a�y w 'zmuszaniu Polak�w do uleg�o�ci i do osi�gania najwy�szej wydajno�ci. Na og� Polak�w traktowano brutalnie, z nienawi�ci� i pogard�. Obok w�adz SS i policji urz�dy pracy najkonsekwentniej realizowa�y polityk� bezwzgl�dno�ci wobec Untermenschen, traktuj�c Polak�w jedynie jako si�� robocz�; bicie, kopanie, zn�canie si� urz�dnik�w by�o w .pierwszych latach okupacji czym� zupe�nie normalnym. Zazwyczaj postawa kierownik�w urz�d�w okre�la�a post�powanie personelu. Palma pierwsze�stwa przypada i na tym polu krajowi Warty. Gnie�nie�ski urz�d pracy powo�a� nawet zmotoryzowan� kolumn�, kt�ra wyje�d�a�a na wie�, by przy u�yciu najostrzejszych �rodk�w �ama� wszelki op�r Polak�w12. Polka Maria Goralczykowa pchni�ta przez urz�dniczk� urz�du pracy w Poznaniu nie opanowa�a si� i odpowiedzia�a uderzeniem Niemki, za co Son-dergericht wyda� wyrok �mierci, kt�ry nast�pnego dnia og�oszono jako wykonany13. Przedtem prawdopodobnie zosta�a zakatowana na �mier� przez dw�ch urz�dnik�w tego urz�du � Ignatza Kuhlmanna i Gustava Seilera.
Drobna poprawa w traktowaniu Polak�w przez urz�dy pracy nast�pi�a w okresie gdy wojna wesz�a w faz� wojny totalnej. Wcze�niej pewnym u�atwieniem by�a dzia�alno�� niewielu Polak�w zatrudnionych w tych urz�dach, kt�rzy starali si� dopomaga� rodakom (usuwanie kartotek, akt, wydawanie fikcyjnych kart pracy, ochrona przed wywozem, niszczenie anonim�w), chocia� opinia odnosi�a si� do nich nieprzyja�nie, upatruj�c w nich ludzi zaufania w�adz okupacyjnych. Niekiedy pomaga�a �ap�wka dawana urz�dnikom-Niemcom w postaci artyku��w �ywno�ciowych.
Ucieczki z miejsca pracy, traktowane jako ci�ki sabota�, karane by�y obozem pracy lub nawet koncentracyjnym.
Og�lnie warunki pracy Polak�w zale�a�y od wielu czynnik�w: od rodzaju wykonywanych czynno�ci, ich charakteru (typ przedsi�biorstwa, system pracy � dni�wkowy czy akordowy, czas pracy, dojazdy, urlopy), ustosunkowania si� prze�o�onych, wsp�pracownik�w, wzajemnego wsp�ycia Polak�w, dzia�alno�ci obronnej Polak�w-robotnik�w.
Polak�w wy��czono ze wsp�lnoty zak�adowej (Betriebsgemeinschaft), nie mieli ani wp�ywu, ani kontaktu z �radcami zaufania" przedsi�biorstw.
12 IZ, Dok. 1-78, protok� z konferencji powiernik�w pracy w Poznaniu 9 X 1941.
13 IZ, Dok. 1-150.
M�owie zaufania (Betriebsobmanner) nie zapisali si� dobrze w pami�ci Polak�w. Szczeg�ln� brutalno�ci� odznacza�a si� w du�ych zak�adach zbrojeniowych stra� fabryczna, nierzadko stosuj�ca kary cielesne.
W wielkich zak�adach przemys�owych stwarza�y szczeg�lnie ci�k� atmosfer� ustawiczne podejrzenia o sabota� (za taki uwa�ano r�wnie� uchylanie si� od pracy, opuszczanie jej, sp�nienia, prac� � wed�ug Niemc�w � opiesza��, niewykonywanie norm, nadmierne zu�ycie surowc�w, czasem nawet chorob�, uszkodzenie urz�dze�, zepsucie maszyn)14, terroryzowanie gro�b� obozu koncentracyjnego oraz gor�czkowe tempo produkcji lat 1942 - 1943.
Mobilizacja si�y roboczej podj�ta w 1943 r. przynios�a dodatkowe godziny pracy, przerzucanie zatrudnionych w biurach, sklepach, czy mniej wa�nych obiektach gospodarczych do przemys�u wojennego, a pod koniec wojny do prac fortyfikacyjnych. W zak�adach Cegielskiego wprowadzono po Stalingradzie tzw. Stalingradschicht � bezp�atn� prac� niedzieln� przez kilka tygodni.
W Generalnej Guberni dla Polak�w wprowadzono obowi�zek pracy, a dla �yd�w � przymus pracy. W praktyce r�nice mi�dzy tymi poj�ciami zaciera�y si�. Polacy byli cz�sto pozbawieni wyboru rodzaju pracy i stanowiska; zar�wno wtedy, gdy deportowani byli do rob�t w Rzeszy, do oboz�w pracy, jak i gdy powo�ywano ich do tzw. s�u�by budowlanej. Je�eli sami dokonywali wyboru, to dzi�ki temu, �e urz�dy nolens vo�ens godzi�y si� z nawi�zywaniem stosunk�w pracy bez ich udzia�u, przyjmowa�y te fakty do wiadomo�ci.
Pocz�tkowo obowi�zek pracy obejmowa� Polak�w w wieku od 18 do 60 lat. Na wniosek gubernatora radomskiego Lascha wprowadzono mo�liwo�� rozszerzenia obowi�zku pracy na m�odzie� od 14 do 18 roku �ycia. Kontrol� zatrudnienia u�atwia�a karta pracy (Arbeit�karte), kt�r� wprowadzano od ko�ca 1940 do po�owy 1942 r. Wprowadzenie jej zmierza�o w kierunku definitywnego uregulowania rynku pracy. Cz�sto kart� przechowywa� pracodawca, pracownik otrzymywa� za�wiadczenie urz�du pracy (Beschaftigungsnachweis), �e jest jej posiadaczem. Do 1943 r. karta lub za�wiadczenie chroni�y podczas �apanek, p�niej nie zwracano na nie uwagi, gdy� bardzo du�o by�o kart fikcyjnych. Robotnicy rolni kart nie otrzymywali.
Konieczno�� mobilizacji si�y roboczej w III Rzeszy i mianowanie Fritza Sauckla g��wnym pe�nomocnikiem pracy spowodowa�y na te-
14 W okr�gu pomorskim Gestapo zwalcza�o sabota� lekki (praca niech�tna,, niedba�a) aresztem o chlebie i wodzie od soboty popo�udniu do poniedzia�ku rano. Ci�ki sabota� (praca �wiadomie niedostateczna, odmowa pracy o powa�niejszym znaczeniu, powtarzanie si� lekkiego sabota�u) karano kr�tkim umieszczeniem w obozie koncentracyjnym w Stutthofie.
renie Generalnej Guberni wydanie rozporz�dzenia z 13 V 1942 r. o �zabezpieczeniu zapotrzebowania na si�y robocze dla zada� o szczeg�lnym znaczeniu pa�stwowym". Na podstawie tego rozporz�dzenia naczelnicy powiat�w mogli przez podleg�e im urz�dy pracy przenosi� pracownik�w z jednego zak�adu do drugiego, a gdy chodzi�o o zak�ady zbrojeniowe � zatrudnia� ich tak�e poza granicami Generalnej Guberni. Mo�no�� nawi�zywania i rozwi�zywania stosunk�w pracy bez wzgl�du na wol� zainteresowanych wprowadzi�o ju� wcze�niej rozporz�dzenie generalnego gubernatora (z 20 II 1941) o rozdziale si� roboczych, po�rednictwie pracy, po�rednictwie zawodowym i po�rednictwie miejsc terminatorskich.
Zaostrzenie �rodk�w przymusu przynios�o rozporz�dzenie karne o powo�aniu do pracy (�Arbeitseinsatzverordnung") z 16 II 1944. Na tej podstawie wprowadzono kary ci�kiego wi�zienia i wysokiej grzywny.
