Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Pr�b� takiego zestawienia dla rzeczownik�w przedstawia diagram III.
i
Diagram ffl. Kategorie semantyczno-s�owotw�rcze rzeczownik�w polskich
Derywaty rzeczownikowe
nazwy abstrakcyjne
nazwy przedmiotowe
statyczne
dynamiczne
l l ! l l
jakcj�ci stany 'procesy' 'czynno�ci' 'zdarzenia'
blado�� nerwica starzenie si� pisanie kradzie�
gorycz rolnictwo grzmot z�o
charakterystyka jako�ciowa
charakterystyka ilo�ciowa
' - l-------------------------------------1
nazwy zbiorowe/ nazwy ma�ych/du�ych jednostkowe przedmiot�w
duchowie�stwo szczypczyki 'ma�e szczypce' s�omka donica 'du�a doniczka'
'rzeczy'
miejsca
'istoty'
pomieszczenia kurnik
przestrze�
otwarta'
wysypisko
'wyroby' 'obiekty '�rodki nazwy
r�banka czynno�ci' czynno�ci' charakterystyczne pismo prz�dza temper�wka \ wieprzowina zakl�cie
charakterystyka relacyjna
J_
charakterystyka inherentna
^'posiadacz cechy' szcz�liwiec okularnik 'mieszkaniec' gda�szczanin �'� 'wyko czyni .-I prawnik i 'krewny' prezydentowa Nowak�wna nawca lo�ci' -, pisarz
ze wzgl�du
na wiek
'istota
m�oda'
ze wzgl�du na p�e�
l
kacz�tko 'istota �e�ska'
;i badaczka
'istota m�ska' ." indor
236
S�owotw�rstwo
Powy�szy schemat ukazuje hierarchiczn� organizacj� kategorii, w kt�rej np. rozr�nienie 'rzeczy' i 'istot' (tj. przede wszystkim 'ludzi') dane jest po�rednio w postaci takich s�owotw�rczych kategorii, jak 'wyroby' lub 'obiekty czynno�ci' z jednej, za� 'mieszka�cy' lub 'wykonawcy czynno�ci' z drugiej strony. Rozr�nienie to zaciera si� w strefie nazw atrybutywnych, kt�e podzielili�my na: nazwy charakterystyczne o og�lnej strukturze znaczeniowej 'co� jakiego�' lub 'co� pozostaj�cego w relacji do JE', por.: okr�glak 'co� okr�g�ego � okr�gla budowla', futrzak 'co�, narzuta zrobiona z futra', oraz nazwy posiadaczy (charakterystycznych) cech, zwykle ludzi, rzadziej istot �ywych w og�le, por.: t�pak 'kto� t�py', mi�czak 'kto� mi�kki', Krzy�ak 'cz�onek zakonu rycerskiego z krzy�em na p�aszczu' i krzy�ak 'paj�k z krzy�em na grzbiecie' (a nawet krzy�ak 'przedmiot w kszta�cie krzy�a'). Znaczenia osobowe i nieosobowe mog� by� zatem wyra�ane przez te same lub podobne struktury s�owotw�rcze. W diagramie III. jest to uwidocznione w postaci mo�liwego przej�cia mi�dzy kategoriami (patrz: <->). Zarazem sk�adnik 'osoba' lub 'istota �ywa' jest konstytutywny dla takich relacyjnych kategorii, jak krewny, mieszkaniec i wykonawca czynno�ci, ponadto podobna implikacja zachodzi w przypadku takich immanentnych charakterystyk, jak istoty m�ode, istoty �e�skie, istoty m�skie.
Klasyfikacje semantyczne s� z natury rzeczy zawsze bardziej rozcz�onkowane. W s�owotw�rstwie ujawnia si� d��enie do uog�lnie�, cho� w ramach szeroko zakre�lonych kategorii mog� pojawia� si� wyspecjalizowane znaczenia szczeg�owe, np. w kategorii zbior�w 'nazwy par ma��e�skich'. Przedstawiona hierarchiczna klasyfikacja ma charakter otwarty i dopuszcza uzupe�nienia, zar�wno �poziome" (kategorie na tym samym szczeblu abstrakcji), jak i �pionowe" (uszczeg�owiaj�ce). Miejsca mo�liwych rozga��zie� klasyfikacji zaznaczamy symbolicznie lini� przerywan� w diagramie.
Wniosek, jaki mo�emy wyci�gn�� w odniesieniu do s�owotw�rstwa, m�g�by by� nast�puj�cy: b�d�c cz�ci� gramatyki (lub - ostro�niej - b�d�c przynajmniej w cz�ci gramatyk�), s�owotw�rstwo styka si� zarazem z otwartym z natury systemem leksykalnym. Jest to miejsce wymiany mi�dzy j�zykiem a �wiatem pozaj�zykowym.
7. �wiczenia ?
I. Wska� okazjonalizmy w cytowanych poni�ej tekstach. Do jakich modeli s�owotw�rczych nawi�zywali ich tw�rcy?
a) �Zawsze wchodzi�em z niepewno�ci�, bo poza brzydkim, sto��wkowym wn�trzem, onie�miela�a mnie oboj�tno�� nowojorskich smakopis�w, jak i fakt, �e nikt z moich zakorzenionych w okolicy znajomych o tej knajpce nie s�ysza�. (...) jest powszechnym zjawiskiem w Ameryce, �e restauracje eksponuj� przy wej�ciu wszystkie pochwalne recenzje i cho� nigdy nie daje to pe�nej gwarancji jako�ci, to jednak stanowi w miar�
�wiczenia
237
�
sensown� wskaz�wk� dla jad�oluba pozbawionego innej pomocy" (Gaz. Wyb. - Magazyn nr 7, 13-14.02.98, s. 36).
b) �Ale odk�d zacz�to przekazywa� do Brukseli coraz wi�cej, drobnych pocz�tkowo, kompetencji suwerennych pa�stw, odk�d zacz�a rozrasta� si� brukselska eurokracja..." (Gaz. Wyb. - Magazyn nr 7, 13-14.02.98, s. 20). * *� -' - - * * *� �
II. W podanym ni�ej zbiorze wyraz�w wska� derywaty o pe�nej motywacji i derywaty asocjacyjne:
