Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Próbę takiego zestawienia dla rzeczowników przedstawia diagram III.
i
Diagram ffl. Kategorie semantyczno-słowotwórcze rzeczowników polskich
Derywaty rzeczownikowe
nazwy abstrakcyjne
nazwy przedmiotowe
statyczne
dynamiczne
l l ! l l
jakcjści stany 'procesy' 'czynności' 'zdarzenia'
bladość nerwica starzenie się pisanie kradzież
gorycz rolnictwo grzmot zło
charakterystyka jakościowa
charakterystyka ilościowa
' - l-------------------------------------1
nazwy zbiorowe/ nazwy małych/dużych jednostkowe przedmiotów
duchowieństwo szczypczyki 'małe szczypce' słomka donica 'duża doniczka'
'rzeczy'
miejsca
'istoty'
pomieszczenia kurnik
przestrzeń
otwarta'
wysypisko
'wyroby' 'obiekty 'środki nazwy
rąbanka czynności' czynności' charakterystyczne pismo przędza temperówka \ wieprzowina zaklęcie
charakterystyka relacyjna
J_
charakterystyka inherentna
^'posiadacz cechy' szczęśliwiec okularnik 'mieszkaniec' gdańszczanin •'• 'wyko czyni .-I prawnik i 'krewny' prezydentowa Nowakówna nawca lości' -, pisarz
ze względu
na wiek
'istota
młoda'
ze względu na płeć
l
kaczątko 'istota żeńska'
;i badaczka
'istota męska' ." indor
236
Słowotwórstwo
Powyższy schemat ukazuje hierarchiczną organizację kategorii, w której np. rozróżnienie 'rzeczy' i 'istot' (tj. przede wszystkim 'ludzi') dane jest pośrednio w postaci takich słowotwórczych kategorii, jak 'wyroby' lub 'obiekty czynności' z jednej, zaś 'mieszkańcy' lub 'wykonawcy czynności' z drugiej strony. Rozróżnienie to zaciera się w strefie nazw atrybutywnych, któłe podzieliliśmy na: nazwy charakterystyczne o ogólnej strukturze znaczeniowej 'coś jakiegoś' lub 'coś pozostającego w relacji do JE', por.: okrąglak 'coś okrągłego — okrągla budowla', futrzak 'coś, narzuta zrobiona z futra', oraz nazwy posiadaczy (charakterystycznych) cech, zwykle ludzi, rzadziej istot żywych w ogóle, por.: tępak 'ktoś tępy', mięczak 'ktoś miękki', Krzyżak 'członek zakonu rycerskiego z krzyżem na płaszczu' i krzyżak 'pająk z krzyżem na grzbiecie' (a nawet krzyżak 'przedmiot w kształcie krzyża'). Znaczenia osobowe i nieosobowe mogą być zatem wyrażane przez te same lub podobne struktury słowotwórcze. W diagramie III. jest to uwidocznione w postaci możliwego przejścia między kategoriami (patrz: <->). Zarazem składnik 'osoba' lub 'istota żywa' jest konstytutywny dla takich relacyjnych kategorii, jak krewny, mieszkaniec i wykonawca czynności, ponadto podobna implikacja zachodzi w przypadku takich immanentnych charakterystyk, jak istoty młode, istoty żeńskie, istoty męskie.
Klasyfikacje semantyczne są z natury rzeczy zawsze bardziej rozczłonkowane. W słowotwórstwie ujawnia się dążenie do uogólnień, choć w ramach szeroko zakreślonych kategorii mogą pojawiać się wyspecjalizowane znaczenia szczegółowe, np. w kategorii zbiorów 'nazwy par małżeńskich'. Przedstawiona hierarchiczna klasyfikacja ma charakter otwarty i dopuszcza uzupełnienia, zarówno „poziome" (kategorie na tym samym szczeblu abstrakcji), jak i „pionowe" (uszczegółowiające). Miejsca możliwych rozgałęzień klasyfikacji zaznaczamy symbolicznie linią przerywaną w diagramie.
Wniosek, jaki możemy wyciągnąć w odniesieniu do słowotwórstwa, mógłby być następujący: będąc częścią gramatyki (lub - ostrożniej - będąc przynajmniej w części gramatyką), słowotwórstwo styka się zarazem z otwartym z natury systemem leksykalnym. Jest to miejsce wymiany między językiem a światem pozajęzykowym.
7. Ćwiczenia ?
I. Wskaż okazjonalizmy w cytowanych poniżej tekstach. Do jakich modeli słowotwórczych nawiązywali ich twórcy?
a) „Zawsze wchodziłem z niepewnością, bo poza brzydkim, stołówkowym wnętrzem, onieśmielała mnie obojętność nowojorskich smakopisów, jak i fakt, że nikt z moich zakorzenionych w okolicy znajomych o tej knajpce nie słyszał. (...) jest powszechnym zjawiskiem w Ameryce, że restauracje eksponują przy wejściu wszystkie pochwalne recenzje i choć nigdy nie daje to pełnej gwarancji jakości, to jednak stanowi w miarę
Ćwiczenia
237
ł
sensowną wskazówkę dla jadłoluba pozbawionego innej pomocy" (Gaz. Wyb. - Magazyn nr 7, 13-14.02.98, s. 36).
b) „Ale odkąd zaczęto przekazywać do Brukseli coraz więcej, drobnych początkowo, kompetencji suwerennych państw, odkąd zaczęła rozrastać się brukselska eurokracja..." (Gaz. Wyb. - Magazyn nr 7, 13-14.02.98, s. 20). * *• -' - - * * *• «
II. W podanym niżej zbiorze wyrazów wskaż derywaty o pełnej motywacji i derywaty asocjacyjne: