Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Symptomy te występuje w sferze orientacji i nastrojów społecznych11. Należą do nich: po pierwsze, syndrom braku zaufania12, zarówno do instytucji publicznych, jak i do innych obywateli. Można go zidentyfikować po oznakach behawioralnych (np. strategiach oszczędzania czy inwestowania), jak i werbalnych (np.
opiniach o politykach i polityce), a także pojawianiu się funkcjonalnych substytutów zaufania,
takich jak korupcja lub przerost formalizacji w biznesie. Symptom drugi to pasywizm, apatia, poczucie bezsilności (wskaźnikiem może tu być absencja wyborcza czy brak zainteresowania sprawami publicznymi). Po trzecie, symptomem traumy jest orientacja na dzień dzisiejszy i skrócenie perspektywy czasowej w odniesieniu do przyszłości. Wiąże się z tym często symptom
czwarty: nostalgia na temat przeszłości, idealizowanie dziejów swojej zbiorowości, zwłaszcza 340
jako przeciwstawnych kryzysowej kondycji dzisiejszej. Symptom piąty, to rozproszony i niezdefiniowany nastrój niepokoju, obaw, lęków, któremu często towarzyszy podatność na
plotki, fantazje, konfabulacje, mity13. Odmianą tej sytuacji jest symptom szósty: pojawianie się
„panik moralnychʺ, gorących, masowych dyskusji, sporów, a także mobilizowanie się ruchów społecznych jako reakcji niewspółmiernych do zdarzenia inicjującego, zazwyczaj jednostkowego
i wyjątkowego14.
11 A. Miszalska, Reakcje społeczne na przemiany ustrojowe, Łódź 1996: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
12 P. Sztompka, Trust: A Sociological Theory, Cambridge 1999: Cambridge Uniyersity Press.
Dodatkową rolę w generowaniu i podtrzymywaniu, lub przeciwnie ‐ łagodzeniu symptomów
traumy pełnią dwa procesy parametryczne, które biegną równolegle z opisanymi poprzednio.
Jeden to zmiany w szerszym, regionalnym czy globalnym otoczeniu społeczeństwa. Chodzi o takie np. tendencje ekonomiczne jak boom gospodarczy, czy przeciwnie ‐ recesja w gospodarce
światowej, polityka producentów ropy naftowej, wyniki giełd zagranicznych, kierunki i zakres
oferowanej pomocy ekonomicznej, decyzje w sprawie zadłużenia, innowacje technologiczne
zwiększające lub zmniejszające atrakcyjność posiadanych przez dany kraj zasobów itp. Chodzi
też o tendencje polityczne za granicą, życzliwe nam lub wrogie, dramaty wojenne czy katastrofy
naturalne sprowadzające napływ uchodźców, rozszerzające się wpływy międzynarodowych
mafii przestępczych itp. Drugi proces parametryczny dotyczy demograficznej substancji
społeczeństwa. Polega na biegnących nieuchronnie zmianach generacyjnych, owej
przysłowiowej „sztafecie pokoleńʺ. Tu kryje się najważniejsza szansa pokonania dziedzictwa dawnej kultury i przezwyciężenia dualizmu, dezorganizacji i dezorientacji kulturowej. W miarę
odchodzenia pokolenia ukształtowanego przez kulturę bloku, indoktrynacyjny i adaptacyjny wpływ reguł i wzorów realnego socjalizmu, dominować zaczyna, pokolenie urodzone i wychowane w warunkach nowego systemu, rzeczywistości kapitalistycznej i demokratycznej.
Kultura odzyskuje jednolitość i spoistość.
Radzenie sobie z traumą
W obliczu traumy kulturowej ludzie reagują w różny sposób, podejmując rozmaite strategie radzenia sobie z traumą. Strategie indywidualne polegają na możliwie najlepszej adaptacji do panujących warunków: skutecznym zabezpieczeniu się przed zagrożeniami, izolacji czy
znieczuleniu na ich wpływ, znalezieniu dla siebie swoistej niszy, w której da się przeżyć, podjęciu akcji przeciwdziałających. Przykład: budowanie murów, montowanie zamków i
alarmów w domach, wynajmowanie ochroniarzy w obronie przed przestępczością. Strategie
masowe polegają na spontanicznej ekspresji niezadowolenia czy sprzeciwu przez wielu ludzi równocześnie, ale niejako obok siebie, bez rozwiniętych interakcji czy komunikacji wzajemnej.
Przykład: wyjście ludzi na ulicę, zamieszki, akty zbiorowego wandalizmu, podpalanie i
rabowanie sklepów czy samochodów itp. Strategie zbiorowe polegają na podejmowaniu