Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
By� on bowiem
r�wnoznaczny z rozpadem systemu warto�ci, wsp�lnego dla spo�e-
cze�stwa rzymskiego. Jego troska jest jednocze�nie wyrazem tego,
i� republika nie by�a w stanie zast�pi� mas maiorum nowym sys-
temem etyczno-ideologicznym, mimo �e w�a�nie schy�kowy okres
republiki poszczyci� si� m�g� takimi tw�rczymi umys�ami, jak Cy-
ceron, Sallustiusz czy Cezar. Jedyn� uznan� norm� post�powania
pozosta� nadal obyczaj przodk�w, kt�ry - wed�ug powszechnego
przekonania - leg� niegdy� u podstaw najdoskonalszej w ca�ej his-
torii formy pa�stwa (Cyc., De re p. 1, 70). Jedyn� drog� ku przy-
sz�o�ci by�o wi�c wskrzeszenie dawnej tradycji w formie odpowia-
daj�cej wymogom czasu, a wi�c tak�e odpowiednie powi�zanie jej
z osi�gni�ciami greckiej filozofii.
Ca�kowicie i ostatecznie rozpad� si� w wyniku konflikt�w okre-
su p�norepublika�skiego tradycyjny system polityczny Rzymu -
system rz�d�w arystokracji, u kt�rego podstaw leg� ustr�j
archaicznego miasta-pa�stwa. Przyzna� to ju� Cyceron m�wi�c:
rempublicamfunditus amisimus (. Er. l, 2, 15). Polityczne i mili-
tarne konflikty pomi�dzy poszczeg�lnymi ugrupowaniami obywa-
teli rzymskich oraz narastaj�ce r�wnolegle do nich inne antagoniz-
my w ramach Imperium Romanum obali�y republik�, kt�rej
podstaw� istnienia by�a wsp�praca urz�dnik�w i zgromadzenia
ludowego oraz olbrzymi autorytet senatu, a co za tym idzie i oli-
garchii. Czynnikiem dodatkowym by� tutaj fakt, �e Imperium
Rzymskie, kt�re u schy�ku republiki rozci�ga�o si� od Galii po Sy-
132
ri�, nie mie�ci�o si� ju� w ramach dawnego, ca�kowicie anachro-
nicznego systemu politycznego. W tej sytuacji istnia�a tylko jedna
mo�liwo�� rozwi�zania kryzysu �rodkami politycznymi. Ju� Cyce-
ron oswaja� si� z my�l� o zast�pieniu rz�d�w oligarchii jedynow�a-
dztwem. Dla nast�pnego pokolenia by�a to ju� jedyna droga wyj-
�cia z kryzysu, w kt�ry wtr�ci�y republik� u jej schy�ku
ustawiczne konflikty. O tym, �e ju� wcze�niej szczeg�lnie aktywne
i odnosz�ce sukcesy na polu militarnym i politycznym jednostki
mia�y mo�liwo�� przeciwstawienia si� oligarchii, �wiadczy przy-
k�ad Scypion�w. Pocz�wszy od okresu grakcha�skiego gva�towne
konflikty polityczne stwarza�y przedstawicielom arystokracji jesz-
cze wi�cej okazji do wyst�pienia na czele niezadowolonych mas
przeciwko rz�dom oligarchii, Popularzy, a wkr�tce po nich tak�e
i optymaci, zacz�li skupia� si� coraz liczniej wok� poszczeg�lnych
polityk�w, wyst�puj�cych jako przyw�dcy grup interes�w. Od cza-
su reformy wojskowej Mariusza przyw�dcy ci dysponowali r�wnie�
lojalnym i pot�nym instrumentem, a mianowicie oddanym im
proletariackim wojskiem. Wojny z wrogami zewn�trznymi, na
przyk�ad Mariusza z Jugurt� oraz Germanami, Sulli z Mitrydate-
sem, Pompejusza na Wschodzie, Cezara w Galii, Antoniusza
w Oriencie, Oktawiana w Ilirii, stwarza�y jednocze�nie okazj� do
szkolenia wojska, obdzielania �o�nierzy �upami wojennymi oraz
przysparza�y zwyci�skiemu wodzowi osobistej dignitas. W ten spo-
s�b wzrasta�a stale pot�ga tych przyw�dc�w. Przysz�o�� nale�a�a
do tego spo�r�d nich, kt�ry by� na tyle pot�ny, by si�� usun��
z drogi ku jednow�adztwu wszystkich swych konkurent�w. Usta-
nowione w ten oto spos�b jedynow�adztwo Augusta stworzy�o wre-
szcie ramy polityczne oraz podstawy ideologiczne, kt�rych spo�e-
cze�stwo rzymskie od tak dawna na pr�no poszukiwa�o.
5 Ustr�j spo�eczny Rzymu
w okresie pryncypatu
Stare i nowe przes�anki
Dwa pierwsze stulecia w historii Cesarstwa Rzymskiego -
od jedynow�adztwa Augusta (27 p.n.e. - 14 r. n.e.) do panowania
Antonina Piusa (138 - 161 r. n.e) - by�y okresem rozkwitu pa�-
stwa rzymskiego. Ekspansja rzymska osi�gn�a w�wczas swe apo-
geum, a Impe�um Romanum wolne by�o niemal od zagro�e�, za-
r�wno wewn�trznych, jak i zewn�trznych. By� to r�wnie� w pewnym
sensie szczytowy okres w procesie rozwoju spo�ecze�stwa rzymskie-
go. Nie oznacza to jednak, �e wykszta�cone zosta�y w�wczas zupe�nie
nowe formy stosunk�w spo�ecznych, a co za tym idzie, �e nast�pi�y
zasadnicze zmiany w rzymskiej strukturze spo�ecznej. Proces taki
-
podobnie jak w okresie p�norepublika�skim - nie m�g� mie� miej-
sca g��wnie z uwagi na to, �e w zasadzie �adnym zmianom nie uleg�y
w pa�stwie rzymskim stosunki gospodarcze. Pojawi�y si� w�wczas
jedynie dwie nowe przes�anki dla rozwoju spo�ecznego Rzymu, si�ga-
j�ce jednak�e swymi korzeniami okresu p�norepublika�skiego.
Pierwsz� z nich by�o ustanowienie jedynow�adztwa jako ram poli-
tycznych, odpowiadaj�cych w najwy�szym stopniu �wczesnemu
stadium rozwoju spo�ecznego. Konsekwencj� tego by�o z jednej
strony przewarto�ciowanie pozycji i funkcji poszczeg�lnych
warstw spo�ecznych, z drugiej za� fakt, �e na szczycie piramidy
spo�ecznej Imperium Rzymskiego sta� odt�d przedstawiciel rz�-
dz�cej aktualnie dynastii cesarskiej. Druga z nowych przes�anek
wynika�a z w��czenia prowincji wraz z ich ludno�ci� w ramy
rzymskiego systemu spo�eczno-politycznego, co r�wnoznaczne by-
134
J
�o z rozci�gni�ciem "rzymskiego" modelu spo�ecznego r�wnie� na
ludno�� wi�kszych prowincji. Przyczyni�o si� to w znacznym stop-
niu zar�wno do unifikacji struktur elit lokalnych, jak i
asymilacji
szerokich mas ludno�ci.99
Wymienione powy�ej przes�anki wskazuj� na to, w jakim sen-
sie okres pryncypatu uzna� mo�na za okres szczytowy w rozwoju
spo�ecze�stwa rzymskiego. W czasie pomi�dzy panowaniem Augu-
sta a po�ow� II wieku n.e. niezmiernie zr�nicowany stanowo-war-
stwowy model spo�ecze�stwa rzymskiego, formuj�cy si� po drugiej
wojnie punickiej, nie zosta� zast�piony ca�kowicie nowym ustro-
jem spo�ecznym, lecz przybra� w�wczas w�a�nie dopiero sw� "kla-
syczn�" posta�. Spowodowane by�o to z jednej strony jego werty-
kaln� modyfikacj� w nowych ramach politycznych, kt�re
stanowi�o Cesarstwo. Wyrazem tej modyfikacji by�o ukonstytuo-
wanie si� w �onie spo�ecze�stwa rzymskiego wyra�nej hierarchii.
Z drugiej strony natomiast owa "klasyczna" posta� by�a wynikiem
horyzontalnego rozwoju tego modelu, czyli w��czenia w jego ramy
ludno�ci ca�ego Imperium. Oczywi�cie w ci�gu ponad p�tora wie-
