�

Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.

Jest to najstarszy i najnaiwniejszy moralny kanon s p r a w i e d l i w o � c i, pocz�tek
wszelkiej �dobroduszno�ci�, wszelkiej �s�uszno�ci�, wszelkiej �dobrej woli�, wszelkiej
�objektywno�ci� na ziemi. Sprawiedliwo�ci� na tym pierwszym szczeblu jest dobra wola
po�r�d mniej wi�cej r�wnie mo�nych, post�powania ku wzajemnemu zadowoleniu, �porozumienia
si� drog� wyr�wnania � a w stosunku do mniej mo�nych, z m u s z e n i a ich do wyr�wnania
pomi�dzy sob�.
32
9.
Je�eli ci�gle mierzy� b�dziemy miar� czas�w pierwotnych (kt�re zreszt� istniej� ka�dego
czasu, lub zn�w s� mo�liwe): to i spo�eczno�� pozostaje do swych cz�onk�w w tym wa�nym
zasadniczym stosunku wierzyciela do d�u�nika. �yje si� w�r�d spo�eczno�ci, korzysta si� z
dobrodziejstw z niej wyp�ywaj�cych (och, co za korzy�ci! niedoceniamy ich dzi� czasami)
mieszka si� pod opiek� i ochron�, spokojnie i ufnie bez troski o pewne szkody i wrogo�ci, na
kt�re wystawiony jest cz�owiek z p o z a o b r � b u, �pozbawiony pokoju� � Niemiec zrozumie
co Elend, elend pierwotnie ma oznacza� � wedle tego, jak si� cz�owiek ze wzgl�du na te
szkody i wrogo�ci gminie zaprzeda� i zobowi�za�. C� stanie si� w r a z i e p r z e c i w n y
m? Gromada, wierzyciel oszukany, znajdzie sobie w miar� swej mocy zap�at�, mo�na liczy�
na to. Chodzi tu najmniej o bezpo�redni� szkod�, kt�r� szkodnik wyrz�dzi�: pomijaj�c j�, jest
przest�pc�, przedewszystkiem �zdrajc��, �ami�cym umow� i s�owo wzgl�dem c a � o � c i, w
stosunku do wszystkich d�br i przyjemno�ci wsp�ycia, w kt�rych a� dot�d uczestniczy�.
Przest�pca jest d�u�nikiem, kt�ry u�yczonych sobie korzy�ci i zadatk�w nietylko nie sp�aca,
lecz jeszcze targa si� na swego wierzyciela: dlatego traci odt�d, jak s�uszna, nietylko wszystkie
te dobra i korzy�ci, lecz jeszcze przywiedzie mu si� na pami��, j a k i e d o b r a t e m a j
� z n a c z e n i e. Gniew poszkodowanego wierzyciela, spo�eczno�ci, przywraca d�u�nika do
dzikiego, wyj�tego z pod prawa stanu, przed kt�rym by� dot�d chroniony: odtr�ca � i ka�da
wrogo�� mo�e teraz szuka� sobie na nim upustu. �Kara� na tym stopniu uobyczajenia to poprostu
odbicie, mimus normalnego post�powania ze znienawidzonym, rozbrojonym, obalonym
wrogiem, kt�ry postrada� nietylko wszelkie prawo i opiek�, lecz i wszelk� �ask�; wi�c
jest to prawo wojenne i �wi�to zwyci�skiego Vae victis! najniemi�osierniejsze i najokrutniejsze
� co wyja�nia, �e wojna sama (zalicza si� do tego i wojenny kult ofiarniczy) u�yczy�a
wszystkich tych f o r m, pod kt�remi kara wyst�puje w historyi.
10.
Wraz z pot�niej�c� moc� przestaje spo�eczno�� wa�y� zbytnio przest�pstwa jednostki, bo
nie mo�e ich ju�, w tej mierze co dawniej, uwa�a� za niebezpieczne i zagra�aj�ce bytowi ca�o�ci.
Z�oczy�cy nie �pozbawia si� pokoju�, ani nie skazuje na banicy�, gniew powszechny
nie �mie ju� jak dawniej do tego stopnia niepohamowanie szuka� sobie na nim upustu, �
owszem ca�o�� bierze odt�d z�oczy�c� przezornie w obron� i opiek�, zw�aszcza przed gniewem
bezpo�rednio poszkodowanych. Kompromis z gniewem i najbli�ej przest�pstwem dotkni�tych;
usi�owanie, by ograniczy� wypadek i zapobiec szerszemu lub nawet og�lnemu
mieszaniu si� w spraw� i zaniepokojeniu; starania, by znale�� r�wnowa�niki i rzecz ca�� za�atwi�
( compositio); przedewszystkiem coraz dobitniej wyst�puj�ca ch�� uwa�ania ka�dego
przest�pstwa za o d p � a c a l n e w jakiem� znaczeniu, wi�c, przynajmniej do pewnego stopnia,
i z o l o w a n i e od siebie przest�pcy i jego czynu: oto cechy, kt�re coraz wyra�niej wyciskaj�
si� na dalszym rozwoju prawa karnego. W miar� wzrostu mocy i �wiadomo�ci spo�ecze�stwa,
�agodnieje zawsze i prawo karne; ka�de os�abienie i g��bsze niebezpiecze�stwo
spo�ecze�stwa wywodzi na �wiat�o surowsze tego prawa formy. �Wierzyciel� stawa� si� zawsze
bardziej ludzki w miar�, jak stawa� si� bogatszy; wko�cu staje si� nawet m i a r � jego
bogactwa ilo�� uszczerbk�w kt�re wytrzyma� mo�e, nie cierpi�c na tem. Mo�ne wyobrazi�
sobie w spo�ecze�stwie � w i a d o m o � � m o c y, przy kt�rejby mog�o sobie ono pozwoli�
na najdostojniejszy zbytek, na jaki je sta�, � pu�ci� b e z k a r n i e szkodnika. �C� mnie w�a�ciwie
obchodz� moje pasorzyty? � mog�oby rzec w�wczas. � Niech�e sobie �yj� i tyj�: na
tom do�� jeszcze silne!�... Sprawiedliwo��, kt�ra zaczyna tem, �e �wszystko jest odp�acalne,
wszystko musi by� odp�acone�, ko�czy patrzeniem przez palce i puszczaniem niewyp�acal-
33
nemu p�azem, � ko�czy, jak wszelka dobra rzecz na ziemi, u n i c e s t w i e n i e m s i e b i e
s a m e j. � Wiadomo, jak pi�kn� zwie siebie nazw� ta unicestwiaj�ca si� sprawiedliwo��: � a s
k �. Pozostaje ona, rozumie si� samo przez si�, przywilejem najmocniejszego, w�a�ciwiej
jeszcze, jego �pozaprawiem�.
11.
Teraz s�owo celem sprzeciwienia si� niedawno podj�tym usi�owaniom szukania pocz�tku
sprawiedliwo�ci na zupe�nie innym gruncie, mianowicie na gruncie, kt�rym jest ressentiment.
Psychologom powiem przedtem do ucha, przypuszczaj�c, �eby mieli ochot� zbada� raz samo
ressentiment zblizka: ro�lina ta kwitnie teraz najpi�kniej w�r�d anarchist�w i antysemit�w,
zreszt� tak, jak zawsze kwit�a, w ukryciu, fio�kowi podobna, acz z innym zapachem. A jak z