Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Szkolą mężów (1662) i Szkolą żon (1662) zawierały pochwałę wierności, opartej nie na przymusie, ale płynącej z wyboru.
Silne nurty krytyki społecznej brzmiały także w innych komediach Moliera. W Mizcmtro-pie (1666) potępiał obyczajowość epoki, w Don Jucmie (1665) ukazał rozkład arystokracji, ośmieszył dogmat o nieśmiertelności duszy.
Wraz ze śmiercią Racine'a i Moliera zakończył się okres świetności francuskiej sztuki dramaturgicznej. Nazwiska następców wielkiego twórcy współczesnej komedii (Florent Gaston Dancourt, 1661-1725; Jean Fran?ois Renard, 1655-1709) są już zupełnie zapomniane. Miejsce dramatu i komedii poczęły zajmować widowiska i opery, pozbawione większych wartości tak artystycznych, jak intelektualnych.
La Fontaine. W innym gatunku literackim nowe wartości wniósł poeta Jean de La Fontaine (1621-95). Sięgnął on do znanej w starożytności i średniowieczu formy bajek, krótkich opowieści prozą lub wierszem, kryjących istotny sens moralny. Wzory czerpał z bajek Ezopa i Fedrusa, ale przetwarzał je zupełnie, tak że wyrażały idee nurtujące współczesne *nu społeczeństwo francuskie. Pierwszy zbiór bajek, zadedykowany małemu delfinowi (1668), ośmieszał przywary natury ludzkiej, w
drugim, czerpiąc tematy z bajek wschodnich, La Fontaine krytykował obyczajowość, uleganie naciskowi większości, fałszywym mitom, którymi usiłowała ona krępować jednostkę. Bajki pisane pod koniec życia nabierały coraz bardziej filozoficznego charakteru.
Filozoficzną refleksję i akcenty krytyki społecznej odnaleźć można także w ówczesnej eseistyce, do której zalicza się Maksymy Fr-an-cois de La Rochefoucaulda (1613-98) i Charaktery Jean de La Bruyere'a (1645-96). Pierwszy z mcń ukazywał świat oczami arystokracji, pokonanej w walkach wewnętrznych lat czterdziestych, pozbawionej przez monarchię realnej potęgi politycznej. La Bruyere, pochodzący z mieszczaństwa, przedstawił w karykaturze uogólnione portrety typów szlacheckich, a w innym utworze: O obyczajach tego wieku, satyryczny obraz społeczności, mimo pozorów świetności, chylącej się do upadku.
Ważne miejsce w literaturze francuskiej tego okresu zajmowały listy i pamiętniki. W tej formie także zawarta była ostra nieraz krytyka społeczna. Wśród listów wymienić trzeba listy dam dworskich, przede wszystkim zaś pani Marie de Sevigne (1626-96).
Literatura angielska. W literaturze angielskiej XVII w. należy wyróżnić dwa okresy: wojny domowej i republiki oraz Restauracji.
Walki polityczne i głębokie kontrowersje ideowe pierwszej połowy XVII w. podzieliły także literaturę na przeciwstawne sobie kierunki. W poezji zarysował się ostry antagonizm między rojalistyczną grupą tzw. cava-liers, opiewających cnoty rycerskie i uroki życia, a poetami związanymi z ruchem purytań-skim.
Milton. Głęboko zaangażowany w walki polityczne po stronie independentów i Cromwella był John Milton (1598-1674), jeden z największych poetów nowożytnych. W 1641 r. na wieść o wybuchu konfliktu między królem i parlamentem powrócił z podróży po Włoszech i oddał swe pióro rewolucji. Namiętnymi traktatami politycznymi walczył przeciw władzy biskupów, bronił wolności słowa, pamfletami atakował rojalistów. Obejmując w 1649 r. urząd sekretarza Rady Stanu zaan-
•gazował się czynnie w działalność polityczną, nie rezygnując z niej mimo utraty wzroku. Dopiero powrót Stuartów odsunął go od polityki. Wówczas to oślepły poeta stworzył najwybitniejsze swe dzieła: Raj utracony (1667) i Samson Mocarz (1671), z których pierwsze bywa przyrównywane do Boskiej Komedii Dantego. W pisanym, białym wierszem poemacie Milton zawarł nie tylko swe idee polityczne, znalazły w nim także odbicie charakterystyczne dla epoki umiłowanie piękna, harmonii, antyku. We wszystkich utworach podejmował problemy teologiczne i moralne, broniąc wolnej woli człowieka, jego zdolności podejmowania decyzji.
Plebejski i dworski nurt literatury angielskiej.
Plebejski, reformacyjny nurt literatury angielskiej okresu Restauracji reprezentują Wędrówki pielgrzyma (1678), alegoryczno-dydak-tyczna opowieść o drodze do zbawienia. Autorem Wędrówek był John Bun/an (1628-
-88), wędrowny kaznodzieja, syn biednego rzemieślnika, wyznawca sekty baptystów. Obok obserwacji czerpanych z życia, w jego utworze jest wiele motywów biblijnych, a całość przenika żarliwy, fanatyczny duch religijny.
W kręgach dworskich Anglii rozwijała się natomiast sztuka dramaturgiczna, wzorowana na francuskiej, ale ustępująca jej pod każdym względem. Obyczajowych sztuk Thoma-sa Otwaya (1652-85; Wenecja uratowana, Al-cybiades, Don Carlos) czy heroistycznych tragedii Johna Drydena (1631-1700) osnutych wokół konfliktu honoru i miłości (Zdobycie Grenady przez Hiszpanów, Aurangzeb), nie można zaliczyć do poważniejszych osiągnięć dramaturgii. Większy sukces odniósł Dryden jako poeta satyryczny. Współcześni uważali go za najznakomitszy autorytet literacki. Jako torys i obrońca katolicyzmu był oficjalnym poetą dworskim Stuartów.