Ludzie pragną czasami się rozstawać, żeby móc tęsknić, czekać i cieszyć się z powrotem.
Zwłaszcza w Warszawie powstały liczne drukarnie i ukazywały się różnorodne gazety, czasopisma, książki. Postępowała alfabetyzacja szlachty i mieszczaństwa. Działali: biskup Ignacy Krasicki, poeta, prozaik i bajkopisarz; ksiądz Stanisław Staszic, będący zwolennikiem silnej władzy, ale również dużych swobód obywatelskich; ksiądz Hugo Kołłątaj, który zreformował Akademię Krakowską; Stanisław Konarski w dziele “O skutecznym rad sposobie” domagał się zreformowania władz wykonawczych, likwidacji liberum veto i wprowadzenia większościowych głosowań w sejmie. Sam król Stanisław Poniatowski był wielkim mecenasem nauki, sztuki i literatury, organizował “obiady czwartkowe”, na które zapraszał uczonych, pisarzy, poetów. Częstymi jego gośćmi byli poeta i historyk Adam Naruszewicz, poeta Stanisław Trembecki, satyryk i komediopisarz Franciszek Zabłocki, twórca teatru narodowego Wojciech Bogusławski i inni. W epoce stanisławowskiej wygasły już wpływy kulturowe Saksonii, zastąpione zostały głównie przez wpływy kulturalno-naukowe Francji. Dotyczyło to zwłaszcza różnych dziedzin nauki (medycyna, botanika, historia, pedagogika), sztuki (teatr, muzyka), także literatury, obyczajów i języka.
W 1780 r. wojska rosyjskie odeszły z Rzeczypospolitej, został jedynie prokonsul Otton Stackelberg. Magnateria pozostawała nadal w ostrej opozycji do króla Stanisława Augusta. W czasie spotkania w 1787 r. w Kaniowie nad Dnieprem z Katarzyną II, St. Poniatowski proponował ścisły sojusz w wojnie z Turcją, w której miało wziąć udział 45 tys. wojska polskiego, dozbrojonego przez Rosję. Katarzyna zgodziła się częściowo, powstał po pewnym czasie 12 tys. korpus polski pod wodzą Ksawerego Branickiego.
W dniu 7 października 1788 r. zwołany został w Warszawie Sejm, zwany później Wielkim, lub Czteroletnim, gdyż trwał do 29 maja 1792 r. Cały czas towarzyszyła mu powódź publicystyki i różne manifestacje, m.in. 2 grudnia 1789 r. odbyła się tzw. “czarna procesja" mieszczan, żądających większych praw. Niewątpliwy wpływ na nastroje w sejmie, i w ogóle w Polsce, miała wojna o niepodległość i uchwalenie Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki 27 września 1787 r. Zaś potem, w jeszcze większym stopniu, Wielka Rewolucja Francuska, która w 1789 r. obaliła władzę króla Ludwika XVI i wprowadziła we Francji rządy republikańskie. Głosząc hasła wolności, równości i braterstwa obywatelskiego stanowiła ona wielkie zagrożenie dla ościennych monarchii absolutystycznych.
Podobnie społeczna ich treść była niebezpieczną dla wszystkich trzech sąsiadów Rzeczypospolitej, jak również dla naszych magnatów i bogatej szlachty, którzy też głosili konieczność wytępienia “zarazy paryskiej". Nastąpił wtedy szybki wzrost opozycji do króla, grupującej się wokół Stronnictwa Patriotycznego, złożonego zarówno z konserwatywnych magnatów jak i dotychczasowego obozu reformatorskiej Familii.
Mimo ostrzeżeń ambasadora rosyjskiego przed zmianą ustroju, już w styczniu 1789 r. sejm zlikwidował królewską Radę Nieustającą, w wyniku czego na trzy lata władzą naczelną stał się Sejm, co było równoznaczne z odzyskaniem niezależności przez Rzeczypospolitę. Powołano liczne komisje, jakie zajęły się sprawami finansowymi, gospodarki i wojskowości, m.in. uchwalono powiększenie armii do 100 tys. żołnierzy, ale z braku pieniędzy stanęło na 65 tysiącach. W dziedzinie politycznej sejm uchwalił wieczyste prawa o nienaruszalności terytorium. W czasie nieustających kłótni i debat ustrojowych, gdy opozycja zaczęła blokować projekty reform, król odzyskiwał powoli swe znaczenie i od 1790 r. sprawował w sejmie główną rolę.
W dniu 29 marca 1790 r. zawarte zostało przymierze polsko-pruskie, gdyż Polakom wydawało się, że Prusy popierają polskie reformy. W tej sytuacji nowy król pruski Fryderyk Wilhelm II stał się gwarantem niepodległości Polski, mimo że znane były jego zamiary przyłączenia Gdańska, Torunia i Wielkopolski do Prus. Natomiast Katarzyna II żądała przywrócenia przymierza z Rosją, ponieważ zanosiło się na wojnę Anglii i Prus z Rosją, na tle jej zwycięstw w wojnie z Turcją.